GSTS Nguyễn Xuân Kính

1. Quá trình sưu tầm, công bố truyện thơ các dân tộc thiểu số

Truyện thơ các dân tộc thiểu số là một thể loại văn học dân gian thuộc loại hình tự sự, bao gồm những tác phẩm có hình thức văn vần, được kể, được hát, được ngâm, đọc (kể cả trước và sau khi đã được ghi chép) và thường có nội dung thể hiện thân phận con người và cuộc sống lứa đôi. (1)

1. Điểm lại việc sưu tầm, công bố truyện thơ các dân tộc thiểu số theo từng thập niên

Lịch sử công bố truyện thơ dân gian những dân tộc thiểu số ở Nước Ta được khởi đầu vào nửa cuối những năm 50 của thế kỉ XX. Tác phẩm nào có vinh dự được công bố tiên phong ? Đó là truyện thơ Thái Xống chụ xon xao ( Tiễn dặn tình nhân ) .
Năm 1957, bản dịch truyện thơ này do Điêu Chính Ngâu triển khai được
xuất bản ở TP.HN ( 2 ). Năm sau, cũng tác phẩm này, được Sở Văn hoá Khu tự trị Thái Mèo xuất bản, do Điêu Chính Ngâu, Hà Hem, Cầm Biêu khảo đính. Theo lời của nhà văn Mạc Phi, bản tiếng Việt do Sở Văn hoá Khu tự trị Thái Mèo xuất bản dài hơn bản do Nhà xuất bản Hội Nhà văn công bố là 30 câu. ( 3 ) Cả hai lần công bố đều là bản dịch tiếng Việt. Như thế, lần tiên phong truyện thơ của dân tộc bản địa Thái được đến với bạn đọc cả nước. Cũng theo lời nhà văn Mạc Phi, tác phẩm này chưa hề được nói đến trên sách báo thời Pháp thuộc .
Năm 1960, Hà Hem, Lò Văn Cậy, Mạc Phi khảo đính, biên soạn một bản Xống chụ son sao ( tiếng Thái ), gọi tắt là bản 1960. Bản này có dung tích dài hơn những bản tiếng Việt đã công bố năm 1957 ( tại Thành Phố Hà Nội ), 1958 ( tại Tây Bắc ) ; diễn biến của diễn biến và của tâm trạng nhân vật có sự đồng nhất rõ ràng, toàn bộ những chỗ lầm lẫn đã phát hiện đều được so sánh, sửa lại. Năm 1961, Nhà xuất bản Văn hoá ( thuộc Viện Văn học, TP. Hà Nội ) công bố bản dịch tiếng Việt dựa trên bản tiếng Thái năm 1960. Trong bản dịch này, nhà văn Mạc Phi đã thực thi việc làm khảo dị, chú thích rất là kĩ lưỡng và cẩn trọng. Còn nguyên bản tiếng Thái Xống chụ xon xao được Sở Văn hoá Khu tự trị Thái Mèo xuất bản năm 1962 ( không in phần dịch tiếng Việt ) .
Năm 1961, Ty Văn hoá Cao Bằng xuất bản Nam Kim – Thị Đan ( truyện thơ Tày ) do Vũ Khoanh sưu tầm, Hoàng Hưng hiệu đính. ( 4 )
Năm 1962, Nhà xuất bản Văn hoá công bố tập Văn học thiểu số trong bộ Hợp tuyển thơ văn Nước Ta. Tập này do Nông Quốc Chấn, Nông Minh Châu, Mạc Phi, Hoàng Thao, Hà Văn Thư biên soạn. Tập này có mục “ Truyện thơ ”, với bản dịch tiếng Việt những tác phẩm sau : Nam Kim – Thị Đan ( dân tộc bản địa Tày, do Nông Minh Châu trích dịch và chú thích ), Út Lót – Vi Điêu ( dân tộc bản địa Mường, do Đinh Sơn sưu tầm và trích dịch ), Hùy Nga – Hai Mối ( dân tộc bản địa Mường, trích dịch, tài liệu của Ty Văn hoá Hoà Bình ), Xống chụ xon xao ( Tiễn dặn tình nhân, dân tộc bản địa Thái, trích bản dịch tiếng Việt của Mạc Phi đã được Nhà xuất bản Văn hoá công bố năm 1961 ), Khun Lú – náng Ủa ( Chàng Lú – nàng Ủa, dân tộc bản địa Thái, trích bản dịch của Mạc Phi ) .
Như thế là năm 1962, Khun Lú – náng Ủa chỉ mới được trích dịch. Theo nhà văn Mạc Phi, những bản sách cổKhun Lú – náng Ủa là sách được người Thái chép bằng bút lông, mực nho trên giấy rướng, một thứ giấy mà đồng bào gọi là “ chỉa năng sa ”. Đây là một thứ giấy bản làm bằng vỏ cây rướng ( một loại dó ) do nhân dân địa phương tự sản xuất. Cho đến năm 1964, chỉ tính riêng những bản sách quý còn toàn vẹn từ trang đầu đến trang cuối được tàng trữ tại Sở Văn hoá – tin tức Khu tự trị Tây Bắc cũng đã có tới trên hai chục bản. Tất cả những bản sách này “ đều không có ghi một hướng dẫn nào về chủ sách, người chép sách, sách sao theo bản nào, được thực thi tại đâu, vào ngày tháng năm nào ? ” ( 5 ). Tháng 8 năm 1962, Sở Văn hoá Khu tự trị Thái – Mèo ( sau đổi là Sở Văn hoá – tin tức Khu tự trị Tây Bắc ) đã cho công bố một văn bản Chàng Lú – nàng Ủa in máy, nguyên văn tiếng Thái, dài 1912 câu, sách dày 80 trang, khổ 13 x 19 cm. Đây là bản in tiên phong của tác phẩm. Bản in này lấy một bản chép tay sưu tầm được ở huyện Mường La, tỉnh Sơn La làm bản chính. Trong khi hiệu đính, những người soạn có đem so sánh, khảo dị với nhiều bản chép tay khác. “ Nói chung, văn bản được xác lập một cách trang nghiêm, có công phu ” ( 6 ). Năm 1964, bản dịch Chàng Lú – nàng Ủa của Mạc Phi được xuất bản tại Nhà xuất bản Văn học, TP. Hà Nội. Cũng giống như bản dịch Tiễn dặn tình nhân, bản dịch này được nhà văn tiến hành khảo dị, chú thích rất kĩ lưỡng .
Năm 1964, Nhà xuất bản Văn học công bố hai tập Truyện thơ Tày – Nùng, do nhà thơ Nông Quốc Chấn trình làng. Trong hai tập này có bản dịch bảy truyện thơ : Nam Kim – Thị Đan ( bản dịch của Nông Viết Toại, Hà Vũ Khoanh, Hoàng Rạng ) ; Lưu Đài – Hán Xuân ( bản dịch của Hoàng An Định ) ; Kim Quế ( bản dịch của Hoàng Tuấn Nam ) ; Truyện chim sáo ( bản dịch của Hoàng An Định ) ; Đính Quân ( bản dịch của Nông Minh Châu ) ; Quảng Tân – Ngọc Lương ( bản dịch của Nông Minh Châu ) ; Trần Châu ( bản dịch của Hoàng Quyết ). ( 7 ) Việc in ấn được thực thi đúng mực, khoa học, nhiều từ ngữ, cụ thể khó hiểu được chú giải thoả đáng so với người đọc tiếng phổ thông .
Về truyện thơ Mường, năm 1964, Nhà xuất bản Văn học in cuốn sách Truyện thơ Mường với bản dịch bốn tác phẩm : Út Lót – Hồ Liêu, Nàng Nga – Hai Mối, Nàng Ờm – chàng Bồng Hương, Nàng Con Côi, do Minh Hiệu và Hoàng Anh Nhân sưu tầm, dịch và ra mắt. ( 8 ) Khâu xử lí dị bản được thực thi khoa học. Thí dụ, có nhiều bảnÚt Lót – Hồ Liêu, Minh Hiệu ghi được sáu bản có đủ từ đầu đến cuối diễn biến. Nhưng mỗi bản lại có những điểm khác nhau, về số lượng, có bản ngắn chỉ độ 150 câu, bản dài nhất gần 500 câu, có đoạn ở bản này được kể tới gần một trăm câu thì ở bản khác lại chỉ Kết luận trong vài câu. Ngoài sáu bản trên, Minh Hiệu còn ghi được hàng chục đoạn lẻ tẻ, khá chi tiết cụ thể từ lời kể của những người nhớ không không thiếu. Trong khi dịch, Minh Hiệu đã so sánh, so sánh và chắp nối, chỉnh lí lại, để có một bản tương đối hoàn hảo. Sau đó, người biên soạn đem đọc cho 1 số ít nghệ nhân và cán bộ người dân tộc bản địa Mường nghe. “ Những người được hỏi quan điểm đều nhất trí thừa nhận bản dịch này vừa giữ được nội dung thống nhất, vừa rất đầy đủ những cụ thể, và trật tự vấn đề xảy ra cũng hợp lý hơn. Về lời thơ được chọn lấy ở những bản khác nhau để dịch vào bản này cũng làm được tương đối thoả đáng ”. ( 9 )
Về truyện thơ H’mông, năm 1964, truyện thơ Lù chạ ua nhăng ( Tiếng hát làm dâu ), do Bùi Lạc sưu tầm, Bùi Lạc và Mạc Phi dịch, chú thích, được Nhà xuất bản Tây Bắc công bố. Lúc này, tác phẩm được gọi là “ dân ca ”. Đáng quan tâm, đây là một truyện thơ được công bố đồng thời cả bản dịch tiếng Việt và bản phiên âm tiếng dân tộc bản địa. Đáng quý không chỉ có vậy, việc làm này lại do một nhà xuất bản địa phương triển khai .
Năm 1967, Nhà xuất bản Văn học công bố tập Dân ca Mèo ( 10 ) do Doãn Thanh sưu tầm, biên dịch. Sách không có phần phiên âm tiếng dân tộc bản địa. Ở đây có truyện thơ Nàng Nhàng Dợ – chàng Chà Tăn ( 11 ). Truyện này khá phổ cập ở vùng Sa Pa ( Tỉnh Lào Cai ) .
Như vậy, ở những năm 60 của thế kỉ XX, bên cạnh truyện thơ Thái, đã có thêm truyện thơ Tày – Nùng, truyện thơ H’mông, truyện thơ Mường được xuất bản .
Năm 1973, truyện thơ Xống chụ xon xao do Mạc Phi dịch được Nhà xuất bản Văn học tái bản, có thay thế sửa chữa. Ở đây chỉ có bản dịch tiếng Việt. ( 12 )
Cùng năm 1973, Nhà xuất bản Văn hoá công bố truyện thơ Mường Đang vần va do Đinh Văn Ân sưu tầm và dịch. Truyện này còn có một tên gọi khác là Vườn hoa núi Cối. Người Mường ở Hoà Bình có lưu truyền truyện này. Bản do Đinh Văn Ân sưu tầm là một dị bản của người Mường ở bản Thải, châu Phù Yên, tỉnh Sơn La. Sách này không có phần phiên âm tiếng dân tộc bản địa .
Cũng trong năm 1973, truyện thơ Thái Khăm Panh ( do Bùi Văn Tiên, Vương Anh, Hoàng Anh Nhân phiên âm, dịch ) được Ty Văn hoá Thanh Hoá xuất bản. Tuy đây là một quyển sách do địa phương xuất bản nhưng có cả phần phiên âm tiếng Thái và bản dịch tiếng Việt. Để công bố tác phẩm này, Tiểu ban Văn nghệ dân gian của tỉnh Thanh Hoá đã triển khai việc so sánh những văn bản tiếng Thái với lời kể của những nghệ nhân. Sau khi bản phiên âm và bản dịch được triển khai xong, bản thảo đã được trình diễn tại hai cuộc tọa đàm, được những nghệ nhân và những vị chỉ huy người dân tộc bản địa đọc lại, góp ý rất chi tiết cụ thể. ( 13 ). Đây là một cách thao tác khoa học .
Năm 1976, Tráng Đồng ( tập truyện thơ dân gian dân tộc bản địa Mường ) do Mai Văn Trí, Bùi Thiện sưu tầm, biên dịch, chú thích và trình làng được Nhà xuất bản Văn hoá, TP. Hà Nội công bố. Tập sách gồm có ba truyện thơ ( Tráng Đồng, Cun Đủ Lang Đà, Vườn hoa núi Cối ) được sưu tầm ở Hoà Bình. Đáng chú ý quan tâm là, nếu những người sưu tầm, biên dịch khác cho rằng Út Lót – Hồ Liêu và Nàng Nga – Hai Mối là hai tác phẩm riêng rẽ thì nhóm biên dịch sách này địa thế căn cứ vào “ nhiều mối liên hệ trùng lặp và bằng vào sự kể lại của một số ít nghệ nhân am hiểu nhiều truyện ”, đã xếp chúng vào một tác phẩm và lấy tên là truyện “ Cun Đủ Lang Đà ” ( 14 ). Sách Tráng Đồng không có phần phiên âm tiếng Mường .
Năm 1977, Nhà xuất bản Văn hoá dân tộc bản địa tái bản Xống chụ xon xao ( bản dịch của Mạc Phi ), Khăm Panh ( bản dịch của Bùi Văn Tiên, Vương Anh, Hoàng Anh Nhân ) .
Năm 1978, Nhà xuất bản Văn hoá dân tộc bản địa công bố truyện thơ Tần Chu ( tức Trần Châu ) của người Tày, do Cần Slao Slec chú thích, Nông Phúc Tước trình làng ( 15 ) .
Năm 1979, Nhà xuất bản Văn học in lần thứ hai tập VI có tên là Văn học dân tộc bản địa ít người của bộ Hợp tuyển thơ văn Nước Ta. Ở lần xuất bản này, tập thể tác giả được ghi như sau : “ Nông Quốc Chấn chủ biên, ra mắt ; Hoàng Thao, Hà Văn Thư, Mạc Phi, Trần Văn Tấn biên soạn chú giải ”. Đúng như ban biên soạn đã viết, kể từ tháng 5 năm 1962 ( khi tập Văn học dân tộc thiểu số sinh ra ) đến khi họ chuẩn bị sẵn sàng bản thảo để xuất bản lần này, “ đã hơn 15 năm qua. Trong thời hạn ấy, việc sưu tầm và trình làng vốn cổ văn học dân tộc bản địa ít người càng được tăng nhanh, thực thi có mạng lưới hệ thống và khoa học hơn. Bằng chứng là sự ra đời fan hâm mộ hàng loạt cuốn trường ca, truyện thơ, những loại dân ca, truyện cổ … của nhiều dân tộc bản địa do những nhà xuất bản ở TW cũng như ở địa phương những tỉnh trên miền Bắc ấn hành ”. Tuy rằng văn học truyền thống của nhiều dân tộc bản địa ở miền Nam “ chưa được khai thác và ra mắt thoả đáng ” ( do quốc gia bị chia cắt tới 30/4/1975 ) nhưng “ tất cả chúng ta đã có nhiều nỗ lực về mặt này ” ( 16 ). So với tuyển tập sinh ra năm 1962, tuyển tập Văn học dân tộc bản địa ít người ra đời năm 1979 dồi dào hơn và mới hơn về tư liệu. Do đó, “ thực ra cơ cấu tổ chức tuyển tập Văn học dân tộc bản địa ít người lần này khác cuốn thứ nhất rất nhiều ” ( 17 ). Tuyển tập lần này in thành hai quyển. Ở quyển hai có 16 truyện thơ của năm dân tộc bản địa được trích in. Đó là bốn truyện thơ Mường : Út Lót – Hồ Liêu ( Minh Hiệu sưu tầm, dịch ), Huỳ Nga – Hai Mối ( M.T. dịch theo bản sưu tầm của Đinh Công Niết ), Nàng Ờm – chàng Bồng Hương ( Hoàng Anh Nhân sưu tầm, dịch ), Vần va ( Đinh Ân sưu tầm, dịch ) ; năm truyện thơ Tày – Nùng : Truyện chim sáo ( Hoàng An Định sưu tầm, dịch ), Nam Kim – Thị Đan ( Nông Viết Toại sưu tầm, dịch ), Lưu Đài – Hán Xuân ( Hoàng An Định sưu tầm, dịch ), Quảng Tân – Ngọc Lương ( Nông Minh Châu sưu tầm, dịch ), Trần Châu ( Hoàng Quyết sưu tầm, dịch ) ; bốn truyện thơ Thái : Tiễn dặn tình nhân ( Mạc Phi dịch ), Chàng Lú – nàng Ủa ( Mạc Phi dịch ), Khăm Panh ( Bùi Văn Tiên, Vương Anh, Hoàng Anh Nhân sưu tầm, dịch ), Tóng Đón – Ăm Ca ( Lò Văn Sỹ dịch ) ; một truyện thơ Giáy : Pi Ít Trai Phù Sỹ ( Thèn Sèn sưu tầm, dịch ) ; hai truyện thơ H’mông : Nhàng Dợ và Chà Tăng ( Doãn Thanh sưu tầm, dịch ), Tiếng hát làm dâu ( Bùi Lạc, Mạc Phi sưu tầm, dịch ) .
Như thế, ở những năm 70, bên cạnh việc tái bản những tác phẩm đã in từ thập kỉ trước, cả hai dân tộc bản địa Thái, Mường đều liên tục công bố truyện thơ mới được sưu tầm. Cho đến những năm 70, ngoài truyện thơ của bốn dân tộc bản địa Thái, Tày, Mường, H’mông, có thêm truyện thơ của dân tộc bản địa Giáy được người đọc cả nước biết đến ; tuy rằng việc ra mắt truyện thơ của dân tộc bản địa này còn hạn chế : chỉ mới tóm tắt nội dung và trích dịch ( 18 ) .
Năm 1981, tập VI : Văn học dân tộc bản địa ít người ( của bộ Hợp tuyển thơ văn Nước Ta ) được tái bản, in lại 16 bản trích dịch truyện thơ của năm dân tộc bản địa ( Thái, Tày, Mường, H’mông, Giáy ) mà bạn đọc đã được biết từ năm 1979 .
Năm 1983, Sở Văn hoá – tin tức Bắc Thái xuất bản cuốn sách Tam Mậu Ngọ do Bế Sĩ Uông, Ma Trường Nguyên sưu tầm, phiên âm, dịch, biên soạn và trình làng. Sách này công bố bản dịch một truyện thơ Nôm Tày, sưu tầm ở Bắc Cạn .
Năm 1983, Nhà xuất bản Văn hoá công bố Truyện thơ Chàm do Tùng Lâm, Quảng Đại Cường sưu tầm, biên soạn. Sách này chỉ có bản dịch tiếng Việt, gồm bảy truyện thơ :

1. Hoà-nô ( theo Nhà xuất bản Văn hoá, truyện này còn có tên là Tề-wa-mừ-nô ) ;
2. Y-nha Pa-tờ-ra ;
3. Hai bạn bè ;
4. Hoàng tử Um-rúp và cô gái chăn dê ;
5. Công chúa A-mi-sa-ra ;
6. Hoàng hậu Cư-mi-ra ;
7. Aria Chăm – Bni .

Trong số bảy truyện trên, những truyện 2, 4, 6, 7 có ghi tên người kể. Trong nhóm sưu tầm, biên soạn, Quảng Đại Cường là người Chăm. Rất tiếc đây là một tập sách kém chất lượng, thậm chí còn có hại ( 19 ). Sách này kém chất lượng vì Quảng Đại Cường không địa thế căn cứ vào văn bản mà chỉ dịch theo trí nhớ, vì có những chỗ dịch giả bịa ra với ngộ nhận rằng làm như vậy là “ nâng cao ” “ cho tương thích với nhân sinh quan thời đại ” ( 20 ) .
Năm 1984, bản chữ Thái La tinh Xống chụ xon xao do Mạc Phi sưu tầm và biên soạn được Nhà xuất bản Văn hoá công bố. Sách này không có bản dịch tiếng Việt .
Năm 1984, Nhà xuất bản Văn học công bố Dân ca H’mông. Sách này ghi : Doãn Thanh sưu tầm, dịch ; Hoàng Thao tuyển, chỉnh lý ; Chế Lan Viên trình làng. Sách này chỉ có bản dịch tiếng Việt. Trong phần “ Tiếng hát làm dâu ” có trích truyện thơ Nàng Dợ – Chà Tăng ( tr. 229 – 250 ), trích truyện thơ A Thào – Nù Câu ( tr. 250 – 268 ) và in vừa đủ bản dịch một tác phẩm lấy tên là truyện thơ Tiếng hát làm dâu Tây Bắc ( tr. 268 – 284 ). Văn bản Tiếng hát làm dâu Tây Bắc ( từ lời dịch đến chú thích ) giống bản dịch Tiếng hát làm dâu ( 1964 ) của Bùi Lạc, Mạc Phi đến 97 – 98 % .
Năm 1986, Nhà xuất bản Khoa học xã hội ấn hành Tuyển tập truyện thơ Mường, hai tập, do Hoàng Anh Nhân tuyển lựa và ra mắt. Người soạn ý niệm “ bản sử thi vĩ đại Đẻ đất đẻ nước ” cũng là truyện thơ và dành trọn tập I cho nó ” ( 21 ). Tập II dành cho bản dịch của bốn truyện thơ được lưu truyền ở Thanh Hoá : Út Lót – Hồ Liêu ( bản dịch của Minh Hiệu ), Nàng Nga – Hai Mối ( Minh Hiệu sưu tầm, biên dịch, chỉnh lí ), Nàng Ờm – chàng Bồng Hương ( Hoàng Anh Nhân sưu tầm, biên dịch ), Nàng Con Côi ( Hoàng Anh Nhân sưu tầm, dịch ) .
Năm 1987, bản dịch truyện thơ Mường Vườn hoa núi Cối của Đinh Văn Ân được tái bản .
Như thế, trong những năm 80, có thêm bản dịch của truyện thơ Chăm được công bố, nâng thành số lượng đã có sáu dân tộc thiểu số có truyện thơ được xuất bản. Đáng tiếc bản dịch truyện thơ Chăm không bảo vệ giá trị khoa học và tính trang nghiêm .
Năm 1991, Nhà xuất bản Khoa học xã hội công bố truyện thơ Ú Thêm của người Thái do Hà Văn Ban, Hoàng Anh Nhân sưu tầm và biên dịch, Đặng Nghiêm Vạn ra mắt. Sách này có cả bản chữ Thái, bản phiên âm chữ Thái và bản dịch ( 22 ) .
Về truyện thơ của người Cao Lan, năm 1991, Uỷ ban Nhân dân huyện Đoan Hùng và Sở Văn hoá – tin tức và Thể thao tỉnh Vĩnh Phú xuất bản bản dịch Kó Lau Slam ( Truyện tình thơ Cao Lan ) do Lâm Quý biên dịch .
Trong những năm 1990 – 1991, theo lời mời của Nhà xuất bản Khoa học xã hội, GS. Đặng Nghiêm Vạn đã chủ trì một nhóm biên soạn gồm có PGS. TS. Đặng Văn Lung, GS. Lương Ninh, những nhà nghiên cứu Lục Văn Pảo, Chu Thái Sơn, Nguyễn Hữu Thấu, GS. Đặng Nghiêm Vạn và PGS. Lê Trung Vũ. Đến cuối năm 1991, tuyển tập do nhóm biên soạn triển khai đã hoàn thành xong. Năm 1992, bộ sách được công bố với tên gọi Tuyển tập văn học những dân tộc bản địa ít người ở Nước Ta. Tuyển tập gồm bốn quyển, chỉ có bản dịch tiếng Việt, “ vì chưa có điều kiện kèm theo trình làng những tác phẩm bằng tiếng mẹ đẻ ”. ( 23 ). Quyển thứ hai của tuyển tập có năm truyện thơ Mường : Tráng Đồng ( sử dụng bản dịch của Mai Văn Trí và Bùi Thiện đã công bố năm 1976 ), Út Lót – Hồ Liêu ( sử dụng bản dịch của Minh Hiệu đã công bố năm 1986 ), Vườn hoa núi Cối ( sử dụng bản dịch của Mai Văn Trí ( 24 ), Bùi Thiện đã công bố năm 1976 ), Nàng Ờm – chàng Bồng Hương ( sử dụng văn bản của Hoàng Anh Nhân công bố năm 1986 trong Tuyển tập truyện thơ Mường ), Nàng Nga – Hai Mối ( sử dụng văn bản của Minh Hiệu công bố năm 1986 ) ; có ba truyện thơ Thái : Xống chụ xon xao ( sử dụng bản dịch của Điêu Chính Ngâu đã công bố năm 1957 ), Chàng Lú – nàng Ủa ( sử dụng bản dịch của Mạc Phi đã in năm 1964 ), Ú Thêm ( tuyển tập không đề là sử dụng bản dịch nào, qua so sánh chúng tôi thấy đây là bản dịch đã công bố trong sách Trường ca Ú Thêm do Nhà xuất bản Khoa học xã hội công bố năm 1991 ) ; có những truyện thơ H’mông : Tiếng hát làm dâu ( sử dụng bản dịch của Doãn Thanh đã công bố những năm 1967, 1984 ), Nàng Dợ – Chà Tăng ( sử dụng bản trích dịch của Doãn Thanh đã công bố những năm 1967, 1984 ), A Thào – Nù Câu ( sử dụng bản trích dịch của Doãn Thanh đã công bố năm 1984 ), Tiếng hát làm dâu Tây Bắc ( sử dụng bản dịch của Doãn Thanh công bố năm 1984 ). Quyển thứ ba của tuyển tập có ba truyện thơ Tày : Đính Quân, Nam Kim – Thị Đan, Lưu Đài – Hán Xuân ( sử dụng bản dịch đã công bố trong Truyện thơ Tày Nùng ( năm 1964 ), riêng so với Lưu Đài – Hán Xuân, ông Lục Văn Pảo “ đã dịch lại ” những chỗ của bản dịch trước không thật dễ hiểu ” ( 25 ) ; có bảy truyện thơ Chăm ( là bảy truyện đã được Tùng Lâm, Quảng Đại Cường công bố năm 1983 ) .
Như vậy, trên cơ sở thừa kế những thành tựu đã được công bố thành sách, trong Tuyển tập văn học những dân tộc bản địa ít người ở Nước Ta, GS. Đặng Nghiêm Vạn và những tập sự đã trình làng năm truyện thơ Mường, ba truyện thơ Thái, 1 số ít truyện thơ H’mông, ba truyện thơ Tày, bảy truyện thơ Chăm. Có trường hợp những soạn giả làm việc làm giám định bản dịch của người đi trước ( như việc ông Lục Văn Pảo đã thực thi so với truyện thơ Lưu Đài – Hán Xuân ). Còn ở nhiều trường hợp khác, nhóm biên soạn không giám định, không nghiên cứu và phân tích bản gốc, bản dịch, lấy nguyên xi cả bảy truyện thơ Chăm kém chất lượng ( đã được nghiên cứu và phân tích ở trên ). Đáng tiếc hơn, so với những chú thích đã có ở những bản dịch trước nhằm mục đích giúp bạn đọc người Kinh ( Việt ) và đồng bào những dân tộc bản địa khác dễ đảm nhiệm hơn và hiểu đúng hơn tác phẩm thì ở tuyển tập này, những người biên soạn lại bỏ đi. Thí dụ, trước khi trình diễn bản dịch Nàng Dợ – Chà Tăng, Doãn Thanh có một đoạn tiểu dẫn cho biết tác phẩm này được lưu truyền khá phổ cập ở vùng Sa Pa, tỉnh Lao Cai, do ông Thào A Lử làm ở tuyên giáo xã Lao Chải, huyện Sa Pa kể bằng tiếng H’mông. Trong lời của nhân vật Chà Tăng ở bản dịch năm 1967 của Doãn Thanh ( tr. 91 ) có ba dòng như sau :
“ Nàng ở lại, nàng như cái chổi của mẹ của cha quét dọn ( 25 b ) .
Quét dọn trên nhà dưới nhà bếp
Ta đi, ta đi như chim lấu dì chinh ( 25 c ) ca hát chốn rừng xanh … ”
Doãn Thanh đã lý giải :
( 1 ) Ý nói nên chịu khó việc làm nhà
( 2 ) Lấu dì chinh ( lâur zix txinh ) : loài chim cu, chim mái ấp trứng, chim đực chỉ quanh quẩn ở bên, mùa rét không gáy tiếng nào .
Trong quyển thứ hai của tuyển tập ( tr. 649 – 650 ), những soạn giả bỏ đoạn tiểu dẫn của Doãn Thanh, không in nghiêng lấu dì chinh và cũng bỏ hai chú thích trên .
Năm 1993, Nhà xuất bản Văn hoá dân tộc bản địa công bố truyện thơ Thái Hiến Hom – Cầm Đôi do Lò Văn Cậy sưu tầm, biên soạn, Đinh Văn Ân dịch. Đây là sách song ngữ ( gồm chữ Thái La tinh và bản dịch tiếng Việt ) .
Năm 1993, Nhà xuất bản Văn hoá dân tộc bản địa in cuốn sách Kó Lau Slam. Sách này có bản phiên âm tiếng Cao Lan và bản dịch thơ. Với nguyên tác là thơ bảy tiếng ( bảy âm tiết ) trường thiên ( 26 ), Lâm Quý dịch ra thơ Việt theo thể tự do .
Năm 1994, Nhà xuất bản Văn hoá dân tộc bản địa công bố Truyện thơ Nôm Tày, tập I do Hoàng Quyết và Triều Ân sưu tầm, dịch thuật, chú thích, ra mắt. Tập này ra mắt năm truyện thơ : Nhân Lăng, Bioóc Lả, Chiêu Đức, Lý Thế Khanh, Nho Hương. Sau lời nói đầu dài 4 trang, tập này gồm hai phần. Phần đầu là bản dịch tiếng Việt bốn tác phẩm, phần sau là bản phiên âm tiếng Tày. Sách này không có nguyên bản chữ Nôm Tày. Nếu nguyên tác là thơ bảy tiếng, không gieo vần chân như thơ Đường luật, mà vị trí gieo vần giống như hai câu tuy nhiên thất ( trong thể tuy nhiên thất lục bát ) của người Việt thì bản dịch cũng gieo vần như vậy ( 27 ). Trước mỗi bản dịch, dịch giả đều có bài viết ngắn nghiên cứu và phân tích giá trị nội dung, thẩm mỹ và nghệ thuật và cả hạn chế của tác phẩm. Phần chú giải đa dạng và phong phú, với dung tích câu chữ ở từng chú giải vừa phải giúp người đọc thoáng đãng hiểu tác phẩm dễ hơn. Thí dụ, ở bản dịch truyện thơ Nhân Lăng có 130 chú thích. Đối với người đọc là người Việt ( Kinh ) hoặc là những dân tộc bản địa khác, việc chú thích, ví dụ điển hình, như thế này là rất thiết yếu : “ ( 1 ) Hoa mạ, một loài hoa rừng nở vào mùa xuân, hương rất thơm ”. ( tr. 93 ). Bản dịch truyện thơ Bióoc Lả có 137 chú thích. Bản dịch truyện thơ Chiêu Đức có 206 chú thích. Bản dịch truyện thơ Lý Thế Khanh có 334 chú thích. Bản dịch truyện thơ Nho Hương có 261 chú thích .
Năm 1994, Nhà xuất bản Văn hoá dân tộc bản địa công bố truyện thơ Nam Kim – Thị Đan do Hoàng Quyết biên dịch. Với nguyên tác là “ thơ bảy chữ trường thiên gieo vần sống lưng ” ( chữ dùng của Hoàng Quyết ), dịch giả dịch theo thể tuy nhiên thất lục bát. Sau bản dịch là phần phiên âm tiếng Tày .
Năm 1995, Nhà xuất bản Văn hoá dân tộc bản địa công bố Tuyển tập truyện thơ dân gian Mường do Bùi Thiện sưu tầm, biên soạn, dịch. Không có bản phiên âm tiếng Mường, sách này ra mắt bản dịch 12 truyện thơ ( theo ý niệm của soạn giả ) dưới đây :

1. Dạ Dần trồng hoa
2. Vua Dần vái thơi
3. Đón bông cơm vía lúa
4. Sinh nứa – Cờ pèn
5. Đẻ Núi trọc
6. Chàng Khoong Kheng
7. Nàng Vật Nga ( tức Truyện nàng Hằng Nga )
8. Chàng Thông Đế Thông Đền
9. Tráng Đồng
10. Chàng Chiết Chiết
11. Vườn hoa núi Cối
12. Cun Đủ lang Dà ( gồm hai truyện Út Lót – Hồ Liêu ( còn gọi là Út Khót – Hồ Liêu ) và Nàng Nga – Hai Mối ) .

Khác với Bùi Thiện, ở đây có tám tác phẩm mà chúng tôi không ý niệm là truyện thơ ( từ số 1 đến số 8 ). Cuốn sách chưa được chỉnh sửa và biên tập cẩn trọng. Các truyện số 3 và số 4 có tên gọi ở lời nói đầu và mục lục khác với tên gọi ở bên trong ( xem những trang 47, 58 ). Việc viết hoa, viết thường rất là tuỳ tiện, thiếu đồng nhất .
Năm 1996, Nhà xuất bản Văn hoá dân tộc bản địa, công bố Văn học Chăm. Tập II : Trường ca, do Inrasara biên soạn. Trong tập này có truyện thơ Um Mưrup. ( Ở sách của Tùng Lâm và Quảng Đại Cường ( 1983 ), đây là truyện Hoàng tử Um-rúp và cô gái chăn dê ). Đây là cuốn sách biên soạn công phu, khoa học, trình diễn tư liệu theo kiểu đối sánh tương quan : một bên là bản phiên âm tiếng Chăm, trang bên là bản dịch tiếng Việt .
Năm 1996, Nhà xuất bản Nghệ An ấn hành Truyện thơ và đồng dao Thái miền Tây Nghệ An do La Quán Miên sưu tầm và dịch. Sách gồm hai phần : phần đầu là truyện thơ ; phần sau là đồng dao. Trong phần truyện thơ, người soạn ra mắt bốn tác phẩm : Trông mường, Chim phượng hoàng, Chàng Hún Lu nàng Ùa Piểm, Nàng Căm chàng Ín. Mỗi tác phẩm đều có phần phiên âm tiếng Thái và bản dịch tiếng Việt, cuối phần phiên âm tiếng Thái có ghi rõ tên, địa chỉ người cung ứng tác phẩm. Theo ý niệm của chúng tôi, hai tác phẩm đầu thuộc về dân ca, không phải là truyện thơ .
Tổng tập văn học Nước Ta là một bộ sách đồ sộ do GS. Đinh Gia Khánh làm quản trị Hội đồng chỉnh sửa và biên tập. Theo kế hoạch khởi đầu, bộ sách gồm 36 tập với khoảng chừng hơn 40 quyển. Năm 1980, Nhà xuất bản Khoa học xã hội công bố tập 1 và tập 36, tức là cắm hai cái mốc tiên phong và kết thúc của bộ sách. Rất tiếc, trong quy trình biên soạn, do tình hình tư liệu, do có sự kiểm soát và điều chỉnh trong việc nhìn nhận một số ít tác giả, trào lưu văn học ( 28 ), đến năm 1997 là lúc in xong tổng thể khu công trình, bộ sách không chỉ không thống nhất về khổ sách giữa những tập ( 29 ) mà còn vượt quá số lượng 36 tập, tuy rằng 1 số ít tập đã phải chia thành tập A, tập B. ( Thí dụ, tập 28 dành để trình làng phần văn xuôi lãng mạn ( những sáng tác văn xuôi của Khái Hưng, Nhất Linh, Thế Lữ, Thạch Lam, Xuân Diệu ), do GS. Hà Minh Đức làm chủ biên, công bố năm 1994, in thành hai tập 28A và 28B ). Các tập 37A, 37B, 37C do GS. Đặng Nghiêm Vạn làm chủ biên, in xong năm 1996, dành để ra mắt văn học những dân tộc thiểu số. Tổng tập văn học Việt Namđặt cho mình trách nhiệm là ra mắt một cách có mạng lưới hệ thống diện mạo lịch sử vẻ vang một nghìn năm văn học viết của Nước Ta từ thế kỉ X cho đến ngày 2 tháng 9 năm 1945 với bản “ Tuyên ngôn độc lập ” của quản trị Hồ Chí Minh. Trong bộ sách này, việc GS. Đặng Nghiêm Vạn tuyển vào cả văn học dân gian là một việc làm chưa đúng chỗ. Trong phần văn học dân gian những dân tộc thiểu số, có những truyện thơ sau : ba truyện thơ Thái ( Tiễn dặn tình nhân, Chàng Lú – nàng Ủa, U Thềm ), ba truyện thơ Tày ( Đính Quân, Nam Kim – Thị Đan, Lưu Đài – Hán Xuân ), năm truyện thơ Mường ( Vần Va, Tráng Đồng, Út Lót – Hồ Liêu, Nàng Ờm – chàng Bồng Hương, Nàng Nga – đạo Hai Mối ), những truyện thơ H’mông ( Tiếng hát làm dâu, trích Nàng Dợ – Chà Tăng, trích A Thào và Nù Câu ), bảy truyện thơ Chăm ( đưa toàn bộ những truyện trong sách Truyện thơ Chàm của Tùng Lâm và Quảng Đại Cường đã in năm 1983 vào đây ) ( 30 ) .
Trong hai năm 1997 – 1998, Hội Văn học nghệ thuật và thẩm mỹ và Sở Văn hoá – Thông tin – Thể thao tỉnh Sơn La công bố bộ sách Truyện thơ trường ca dân gian Thái gồm ba tập bằng tiếng Thái cổ ( không có bản dịch tiếng Việt ), trong đó tập 1 ( in năm 1997 ) trình làng mười truyện thơ : Xống chụ rối loạn, Khun Lú – nàng Ủa, Ý Đón Ý Đăm, Ý Nọi Náng Xưa, Náng ý Tú, Náng Phôm Hom, Tạo láng Hôm Náng Hai, Hiến Hom, Tóng Đón Ăm Ca, Xông Ca Xy Cáy ; tập 2 ( in năm 1997 ) ra mắt 11 truyện thơ : Quám Khun Tính, Quám Ca Đông, Quám Kén Kẻo, Út Ỏ, Ngú Háo, U Thến, Thi Thốn, Pha Mệt, Pha Cáng, Thi Thặt, Náng Cống Cắm Đanh ; tập 3 ( in năm 1998 ) ra mắt hai truyện thơ : Trái Kắm, Sam Lướng – Inh Lái .
Năm 1999, Nhà xuất bản Văn hoá dân tộc bản địa in truyện thơ Thái Ý nọi – nàng Xưa ( Em bé – nàng Hổ ) do Lò Ngọc Duyên sưu tầm và dịch. Sách gồm có những phần : lời ra mắt, tóm tắt nội dung, phần tiếng Việt, phần phiên âm tiếng Thái, phần chữ Thái cổ .
Năm 1999, Nhà xuất bản Giáo dục đào tạo công bố Tuyển tập văn học dân gian Nước Ta do Viện Văn học chủ trì, gồm năm tập ( bảy quyển ). Tập V dành cho sử thi và truyện thơ, do Đặng Văn Lung và Sông Thao biên soạn và tuyển chọn. Phần truyện thơ gồm có hai truyện thơ Mường ( Nàng Nga – Hai Mối, Nàng Ờm – chàng Bồng Hương ), hai truyện thơ Tày ( Nam Kim – Thị Đan, Lưu Đài – Hán Xuân ), bốn truyện thơ Thái ( Chàng Lú – nàng Ủa, Tiễn dặn tình nhân, Tào Hủn Lu – Náng Ông Piềm, Chim Yểng ), hai truyện thơ Chăm ( Hoàng hậu Cưrima, Aria Chăm Bni ). Mười truyện thơ này đều không có bản phiên âm tiếng dân tộc bản địa và sử dụng những bản dịch của Minh Hiệu, Hoàng Anh Nhân, Nông Viết Toại, Hoàng An Định, Hoàng Quyết, Mạc Phi, Điêu Chính Ngâu, … ở những sách đã xuất bản. Đáng tiếc là hai truyện thơ Chăm do sử dụng bản dịch từ Truyện thơ Chàm ( 1983 ) nên đã một lần nữa “ xã hội hoá ” những sai lầm đáng tiếc của Tùng Lâm và Quảng Đại Cường ( 31 ) .
Như vậy, trong những năm 90 việc xuất bản mới và tái bản truyện thơ những dân tộc thiểu số đa dạng chủng loại hơn về số lượng so với những năm 80. Ở thập kỉ này, có nhiều sách song ngữ được xuất bản, đặc biệt quan trọng Hội Văn học nghệ thuật và thẩm mỹ và Sở Văn hoá – Thông tin – Thể thao tỉnh Sơn La đã công bố 23 truyện thơ Thái bằng chữ Thái Đen. Với soạn giả Inrasara, truyện thơ Chăm được biên dịch công phu và xuất bản dưới dạng sách song ngữ ( tuy chưa có chữ Chăm, chỉ có phần phiên âm đặt đối sánh tương quan với bản dịch tiếng Việt ). Đã có thêm truyện thơ của dân tộc bản địa Cao Lan được xuất bản, nâng số lượng những dân tộc bản địa có truyện thơ được ra mắt với người đọc cả nước lên số lượng bảy ( Thái, Tày, Mường, H’mông, Giáy, Chăm, Cao Lan ) .
Năm 2000, Tổng tập văn học Nước Ta được Nhà xuất bản Khoa học xã hội tái bản “ có chỉnh lí và bổ trợ ”. Trong một năm, 42 tập ( khổ 16 x 24 cm ) của cả bộ sách cùng ra mắt bạn đọc. Ở lần xuất bản này, những tập 37A, 37B, 37C thành những tập 39, 40, 41. Phần truyện thơ những dân tộc thiểu số vẫn là phần đã công bố năm 1996, không có sửa chữa thay thế, bổ trợ. Và như vậy, đây là lần thứ ba, bảy truyện thơ do Tùng Lâm và Quảng Đại Cường biên dịch được xuất bản ( 32 ) .
Năm 2000, Nhà xuất bản Văn hoá dân tộc bản địa cho ra đời cuốn Tiễn dặn tình nhân ( Xống chụ xon xao ) do Nguyễn Khôi biên soạn. Sau “ Lời nhà xuất bản ”, sách gồm những phần sau :
+ Bản chữ Thái ;
+ Bản dịch thơ, chú thích của nhà văn Mạc Phi ;
+ Bản phiên âm tiếng Thái ;
+ Bản dịch thơ của Điêu Chính Ngâu ;
+ Bản chuyển thơ Việt của Nguyễn Khôi ;
+ Bài viết “ Xống chụ xon xao bản tình ca bất hủ ” của Vương Trung, nhà thơ dân tộc bản địa Thái ;
+ Bài “ Đôi lời về Xống chụ xon xao ” của Nguyễn Khôi .
Bản chữ Thái ( tr. 8 – 74 ) là bản chụp chữ viết tay, được triển khai chưa thật khoa học ( 33 ) .
Trong một cuốn sách, người biên soạn đem đến cho người đọc hai bản dịch của hai dị bản với hai phong thái dịch khác nhau ( một của Điêu Chính Ngâu, một của Mạc Phi ) so với một siêu phẩm là điều có ích .
Nguyễn Khôi không dùng từ “ dịch ” mà dùng cụm từ “ chuyển thể thơ ” để gọi việc ông chuyển Xống chụ xon xao sang thơ Việt theo thể tuy nhiên thất lục bát. Theo lời tác giả với khoảng chừng 180 câu đầu vào truyện và tả cảnh thai nghén của “ mẹ yêu ”, ông đã “ gom ” lại còn 12 câu mở màn cho bản chuyển thể của mình ( tr. 412 – 413 ). Như đã thấy ở trên, năm 1994, nhà giáo Hoàng Quyết đã dùng thể tuy nhiên thất lục bát để dịch Nam Kim – Thị Đan. Khi dịch, ông “ vừa cố gắng nỗ lực tôn trọng từng lời trong nguyên bản, vừa dịch thoát ý theo từng câu. Do vậy có nhiều câu không hạ được vần ” ( 34 ). So sánh như vậy để thấy rằng Nguyễn Khôi đã chuyển thể, đã phóng tác, chứ không “ dịch ” ( 35 ) Xống chụ xon xao. Đây là một việc làm khá mới lạ. Chúng tôi ghi nhận nhiệt tình và sự tự tin của soạn giả Nguyễn Khôi ( xem những tr. 395 – 396, 400, 412 – 413 ). Còn việc đảm nhiệm bản chuyển thể này như thế nào, hưởng ứng nó thế nào phụ thuộc vào vào khẩu vị của từng bạn đọc. Cuốn sách này đã bỏ 1 số ít chú thích trong bản dịch của Mạc Phi, có những hướng dẫn không đúng chuẩn so với bạn đọc, không đáng an toàn và đáng tin cậy .
Năm 2000, Hội Văn học thẩm mỹ và nghệ thuật tỉnh Sơn La công bố Đang vần va ( tức truyện thơ Vườn hoa núi Cối ) của dân tộc bản địa Mường, do Đinh Văn Ân sưu tầm, dịch, chú thích và trình làng. Như đã nói ở trên, trong những năm 1973, 1987 bản dịch này đã được xuất bản. Nhưng vì chưa có phần tiếng Mường nên nó chưa phân phối được nhu yếu của phần đông bạn đọc, nhất là bạn đọc người Mường. Vì vậy, lần này Hội Văn học thẩm mỹ và nghệ thuật tỉnh Sơn La đã công bố cả phần tiếng Mường và phần tiếng Việt .
Năm 2001, Nhà xuất bản Văn hoá dân tộc bản địa ấn hành cuốn sách Truyện cổ và dân ca Thái vùng Tây Bắc Nước Ta, do Nguyễn Văn Hoà sưu tầm, biên dịch. Sách này trình làng bản kể truyện dân gian Khun Lù – nàng Ủa ( 36 ). Đáng quan tâm, người soạn đã ra mắt bản dịch tiếng Việt truyện truyền miệng dưới dạng văn xuôi, nguyên bản truyện thơ tiếng Thái và phần dịch ra thơ tiếng Việt theo thể lục bát. Đây là cách làm công phu, khoa học. Những ấn phẩm như thế này chỉ hoàn toàn có thể được in trong điều kiện kèm theo kinh tế tài chính quốc gia không gặp khó khăn vất vả hoặc được quốc tế hỗ trợ vốn. Cuốn sách của Nguyễn Văn Hoà đã được xuất bản dưới sự hỗ trợ vốn của Quỹ Thụy Điển – Nước Ta tăng trưởng văn hoá .
Năm 2002, Nhà xuất bản Kim Đồng công bố bản dịch Tiễn dặn tình nhân của Mạc Phi. Sách không có bài tiểu luận và không ghi những dị bản .
Năm 2002, Nhà xuất bản TP. Đà Nẵng công bố bộ sách Tổng tập văn học những dân tộc thiểu số Nước Ta do Đặng Nghiêm Vạn chủ biên, nhóm biên soạn còn có Lê Trung Vũ, Nguyễn Thị Huế, Đỗ Hồng Kỳ, Trần Thị An và Tăng Kim Ngân. Bộ sách gồm bốn tập ( sáu quyển ). Tập 4 dành cho việc ra mắt truyện thơ. Đó là bốn truyện thơ Thái : Tiễn dặn tình nhân ( sử dụng bản dịch của Mạc Phi, bản in năm 1977 ), Chàng Lú – nàng Ủa ( sử dụng bản dịch của Mạc Phi đã công bố năm 1964 ), U Thềm ( sử dụng bản dịch của Hà Văn Ban, Hoàng Anh Nhân đã công bố năm 1990 ), Út Ỏ về Kinh ( trích, sử dụng bản in trên Tạp chí Dân tộc học, số 4 năm 1979 ) ; năm truyện thơ Mường : Tráng Đồng ( sử dụng bản dịch của Mai Văn Trí ( 37 ) và Bùi Thiện đã công bố năm 1976 ), Út Lót – Hồ Liêu ( sử dụng bản dịch của Mai Văn Trí ( 38 ), Bùi Thiện đã công bố năm 1976 ), Nàng Ờm – chàng Bồng Hương ( sử dụng bản dịch của Hoàng Anh Nhân đã công bố năm 1986 ), Nàng Nga – Hai Mối ( sử dụng bản dịch của Minh Hiệu đã công bố năm 1986 ), bốn truyện thơ Tày : Nam Kim – Thị Đan ( bản dịch của Nông Viết Toại, Hà Vũ Khoanh, Hoàng Rạng đã công bố năm 1964, nhóm biên soạn dùng bản in lại năm 1996 từ Tổng tập văn học Nước Ta, tập 37C ), Lưu Đài – Hán Xuân ( sử dụng bản dịch của Lục Văn Pảo đã in trong Tổng tập văn học Nước Ta, tập 37C ), Đính Quân ( bản dịch của Nông Minh Châu đã công bố năm 1964, nhóm biên soạn dùng bản in lại trong Tổng tập văn học Nước Ta, tập 37C ), Bioóc Lả ( sử dụng bản dịch của Hoàng Quyết và Triều Ân đã công bố năm 1994 ) ; những truyện thơ H’mông : A Thào – Nù Câu ( trích, sử dụng bản dịch của Doãn Thanh đã công bố năm 1984 ), Tiếng hát làm dâu ( sử dụng bản dịch của Doãn Thanh đã công bố năm 1967 ) .

Tổng tập văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam chưa có phần tiếng dân tộc, chỉ có bản dịch tiếng Việt. Trong “Lời nói đầu” in ở tất cả các quyển sách, GS. Đặng Nghiêm Vạn cũng nhận thấy việc chỉ “giới thiệu các tác phẩm đã biên dịch qua chữ quốc ngữ” là “điều đáng tiếc và ít nhiều cũng đáng trách” (tr. 12 ở tất cả sáu quyển). Ông đã rất đúng khi hiểu rằng muốn có những cuốn sách xuất bản bằng song ngữ “là việc không dễ dàng, vì cần có vốn đầu tư lớn, một tổ chức điều hành rất khoa học và cơ bản nhất, là có những người nhiệt tình và hiểu biết”, (tr. 12 ở tất cả sáu quyển, chỗ in đậm là do N.X.K nhấn mạnh).

Ông viết tiếp : “ Dân trí được nâng cao, con người sẽ tự ý thức hơn về lịch sử dân tộc, về vốn văn hoá của cha ông để lại. Nếu thế hệ đương đại không chú ý quan tâm bảo tồn những vốn cổ của những dân tộc bản địa, nếu không quan tâm trình làng những văn bản bằng tiếng mẹ đẻ, hoặc chí ít cũng lưu giữ lại ở 1 số ít cơ quan có thẩm quyền ; thì sau này con cháu có quyền phỏng vấn tất cả chúng ta, những nhà nghiên cứu đương thời, đã để mất, để rơi vào dĩ vãng những tinh hoa văn học của tổ tiên. Thế hệ tất cả chúng ta phải chịu nghĩa vụ và trách nhiệm về những mất mát này ” ( tr. 12 ở toàn bộ sáu quyển ) ( 39 ) .
Khác với những bộ sách khác của cùng nhóm biên soạn do GS. Đặng Nghiêm Vạn chủ trì, ở bộ tổng tập này ( đơn cử là trong tập 4 ), nhóm biên soạn đã không trình làng một truyện thơ nào của dân tộc bản địa Chăm .
Có 1 số ít tác phẩm được nhóm biên soạn xếp vào truyện thơ ( Nguồn gốc người Dao, Rồng và người chia đất, … ), còn chúng tôi thì không đống ý. Tập 4 có quá nhiều lỗi chính tả, lỗi in sai ( 40 )
Năm 2003, Nhà xuất bản Văn hoá dân tộc bản địa công bố truyện thơ Thái Tình anh em ( Pi noọng lẩu khôm, pi noọng đôm nâu ) do
Tô Hợp sưu tầm, biên dịch, với dạng sách song ngữ ( 41 ) .
Năm 2003, Nhà xuất bản Văn học công bố Chữ Nôm Tày và truyện thơ do Triều Ân chủ biên. Trong sách này, những soạn giả ra mắt bản dịch năm truyện thơ : Nàng Kim, Nàng Hán ( tức Lưu Đài – Hán Xuân, N.X.K chú ), Nàng Quyển, Nàng Ngọc Long, Nàng Ngọc Dong ; riêng Nàng Ngọc Dong có cả phần phiên âm tiếng Tày
Ở thế kỉ trước, nước ta có những bộ sách Hợp tuyển thơ văn Nước Ta ( những năm 60 – 70 ) và Tổng tập văn học Nước Ta ( những năm 80 – 90 ). Theo lời GS. Nguyễn Duy Quý, những bộ sách đó “ một phần đã cung ứng ” được nhu yếu của những khu công trình “ có đặc thù tổng hợp, giúp cho người đọc khi cần hoàn toàn có thể tra cứu nhanh và tìm thấy những tư liệu, chi tiết cụ thể đơn cử trong cái đại dương bát ngát là nền văn học Nước Ta ” ; chúng “ đã triển khai xong được cơ bản sứ mạng lịch sử vẻ vang của chúng và đang mong đợi những khu công trình mới tiếp theo ” ( 42 ). Đó là lí do của việc sinh ra bộ Tinh tuyển văn học Nước Ta vào năm 2004, do Nhà xuất bản Khoa học xã hội công bố. Bộ sách này gồm tám tập, chia thành mười quyển. Tập 2 ra mắt cho văn học những dân tộc thiểu số. Tập này gồm hai quyển, quyển một dành cho văn học dân gian, quyển hai dành cho văn học văn minh. Trong quyển hai, nhóm biên soạn ( gồm nhà thơ Nông Quốc Chấn và ông Nông Quốc Thắng, trưởng nam của nhà thơ ) để một mục cho truyện thơ của bốn dân tộc bản địa ( Chăm, Mường, Tày, Thái ). Đối với dân tộc bản địa Chăm, những soạn giả ra mắt một truyện ( Hoàng tử Um Rúp và cô gái chăn dê ) với văn bản đã công bố năm 1983 của Tùng Lâm và Quảng Đại Cường ( 43 ). Đối với dân tộc bản địa Mường, những soạn giả không trình làng toàn vẹn, mà chỉ trích hai truyện thơ : Huỳ Nga – Hai Mối ( bản dịch của M.T ), Út Lót – Hồ Liêu ( bản dịch đã được công bố năm 1985 ). Đối với dân tộc bản địa Tày, những soạn giả cũng không ra mắt toàn vẹn tác phẩm, mà chỉ trích hai truyện thơ : Chim sáo ( bản dịch của Hoàng An Định đã công bố năm 1964 ) và Nam Kim – Thị Đan ( bản dịch của Nông Viết Toại đã công bố năm 1964 ). Đối với dân tộc bản địa Thái, những soạn giả trích trình làng đoạn cuối của tác phẩm Xống chụ xon xao ( bản dịch của nhà văn Mạc Phi đã công bố năm 1961 ). Nói chung, việc tuyển chọn, biên soạn chưa thể hiện sự dụng công của những soạn giả, chính bới những vị vẫn liên tục sử dụng một văn bản kém chất lượng so với truyện thơ Chăm, do tại những vị khi dùng bản dịch của Mạc Phi đã không có những lý giải thiết yếu, gây ra sự khó hiểu so với bạn đọc. Ở bản trích dịch này, trong khảo dị có những thông tin như : “ Bản B và bản C không chép hai câu này ” ( 44 ), “ Các bản khác chép … ”. ( 45 ). Người đọc không hiểu bản B và bản C là bản nào, những bản khác là những bản nào ? Có tìm đọc bản dịch của Mạc Phi, người đọc mới biết được rằng, bản B là bản do Phòng Văn nghệ thuộc Sở Văn hoá Khu tự trị Thái – Mèo tổ chức triển khai sưu tầm vào năm 1958, bản C là bản do Phòng Văn nghệ nói trên tổ chức triển khai sưu tầm vào năm 1957, “ những bản khác : gồm một số ít bản chép tay ở Tong Cọ, Tong Lạnh ( Thuận Châu ), Chiềng Cọ ( Mường La ), Chiềng Mung ( Mai Sơn ) … sưu tầm năm 1959 – 1960 ” ( 46 ) .
Năm 2004, Nhà xuất bản Văn học ấn hành Ba áng thơ Nôm Tày và thể loại của Triều Ân. Trong sách này, Truyện Thị Đan được ra mắt cả bản chữ Nôm, bản phiên âm và bản dịch .
Năm 2004, Nhà xuất bản Văn hoá dân tộc bản địa công bố truyện thơ H’mông Luk tẩuv Hmôngz do Hờ A Di sưu tầm, biên dịch. Sách này có cả phần phiên âm tiếng dân tộc bản địa. Tập sách này ra mắt 12 truyện thơ được sưu tầm ở vùng Sông Mã, tỉnh Sơn La, đó là những truyện : Cuộc đời của Chứ Dạ Lia và Dợ Pạ Mỉ ( Tsưz Zax Liê thiêz Nzơưv Pax Miv gơư Luz nênhx ), Chế Phệnh ( Chêr Fênhx ), Pạ Nhia ( Pax Nhiêl ), Giàng Giao Câu ( Zax Zoz Câuz ), Tú Tủa và Gầu Dụ ( Tuz Tuôv Thiêz Muôv Gâux Njuv ), Gầu Li – Nụ Dia ( Gâux Hli thiêz Nux Nziêv ), Tạo giống người ( Tsiv nôngz nênhx ), Gầu Giao Mỉ ( Gâux Zoz Miv ), Chàng Vàng Cha – nàng Dụa Pa ( Tuz Đrâul Vax Tsaz – nzơưv Nzuôx Pal ), Dênh Dạ Dủa và Chỉ Dênh Thại ( Zênhz Zax Zuôv thiêz Tsiv Zênhz Theix ), Nụ Do và Gầu Nú ( Nux Zoz thiêz Gâux Hnuz ), Tộng Li ( Tộngx Lik ) .
Năm 2005, Nhà xuất bản Khoa học xã hội công bố Truyện nàng Nga – đạo Hai Mối do Cao Sơn Hải biên dịch, có cả phần phiên âm tiếng Mường. Đây là một khu công trình công phu, trang nghiêm .
Về truyện thơ Ba Na, năm 2005, Nhà xuất bản Văn hoá dân tộc bản địa in cuốn Joh duch { um ( Câu chuyện về nàng Bum ) do { ok Ange p hát kể, Nguyễn Quang Tuệ sưu tầm, Siu Pết, Nguyễn Quang Tuệ dịch nghĩa. Đây là sách song ngữ. Như vậy là cho đến năm 2005, truyện thơ của tám dân tộc bản địa đã được công bố ( 47 ) .
Năm 2006, Nhà xuất bản Văn nghệ Tp. Hồ Chí Minh công bố Aryia Cam ( Trường ca Chăm ) do Inrasara biên dịch. Sách này có 1 số ít truyện thơ Chăm. Ở đây có cả chữ Chăm cổ, phần phiên âm ra tiếng Việt và bản dịch tiếng Việt .
Năm 2008, Nhà xuất bản Văn hoá dân tộc bản địa công bố sách Duch { um Dăm Sơdang, trình làng hai truyện thơ Ba Na với hình thức song ngữ. Trong hai truyện này, có truyện đã được công bố từ năm 2005 .
Trong chín năm của mười năm đầu thế kỉ XXI, việc công bố truyện thơ những dân tộc thiểu số được triển khai có đa số hơn trước, đặc biệt quan trọng có nhiều truyện thơ được xuất bản dưới hình thức song ngữ. Đối với truyện thơ Thái, truyện thơ Chăm, nhiều tác phẩm được in với bản chữ Thái ( hoặc chữ Chăm cổ ), bản phiên âm và bản dịch. Đến đây, lần tiên phong truyện thơ của Tây Nguyên được sưu tầm và công bố, với công đầu thuộc về Thạc sĩ Nguyễn Quang Tuệ. Những tư liệu mới này lại đặt ra yếu tố để những nhà nghiên cứu chuyên ngành tâm lý thêm về giới thuyết truyện thơ .

2. Điểm lại việc sưu tầm, công bố truyện thơ các dân tộc thiểu số theo từng dân tộc

Như trên đã thấy, từ năm 1957 đến năm 2008 đã có truyện thơ của tám dân tộc bản địa được sưu tầm và xuất bản .
Truyện thơ Ba Na từ năm 2005 đến 2008 mới được ra mắt hai tác phẩm là Duch Bum, Dăm Sơdang, đều do Nguyễn Quang Tuệ sưu tầm và công bố, đều được xuất bản dưới hình thức song ngữ .
Truyện thơ Chăm được fan hâm mộ biết đến từ năm 1996 và sau đó là năm 2006 với những tác phẩm Um Mưpup, Aryia Cam, … những truyện thơ này do Inrasara biên dịch. Tuy được công bố muộn nhưng những truyện thơ này đã được biên dịch, biên dịch chu đáo, chú thích kỹ lưỡng và đều được xuất bản dưới hình thức song ngữ. Những nỗ lực của nhà thơ, nhà sưu tầm Inrasara càng chứng tỏ rõ những sai lầm đáng tiếc của Tùng Lâm và Quảng Đại Cường khi hai tác giả này biên dịch và công bố vào năm 1983 những văn bản mang tên là truyện thơ Chăm ( dịch ), nhưng về thực ra đây không phải là truyện thơ Chăm đích thực .
Truyện thơ Giáy cho đến nay chỉ mới được tóm tắt nội dung và trích dịch một tác phẩm vào năm 1979 .
Truyện thơ H’mông được công bố lần đầu vào năm 1964 với tác phẩm Tiếng hát làm dâu do Bùi Lạc sưu tầm, xuất bản dưới hình thức song ngữ. Cho đến nay đã có 15 truyện thơ của người H’mông được sưu tầm và công bố, trong đó 13 truyện được ra mắt dưới hình thức song ngữ, hai truyện chỉ có bản dịch tiếng Việt .
Truyện thơ Mường được trích dịch và xuất bản từ năm 1962 với hai tác phẩm là Út Lót – Hồ Liêu và Truyện nàng Nga – đạo Hai Mối. Từ đó đến năm 2005 toàn bộ có tám truyện thơ Mường được sưu tầm và xuất bản, trong đó có hai tác phẩm được xuất bản dưới hình thức song ngữ : Vườn hoa núi Cối và Truyện nàng Nga – đạo Hai Mối. Tác phẩm được công bố nhiều lần nhất là Truyện nàng Nga – đạo Hai Mối, với 13 lần, trong đó số lần được trích dịch là năm, số lần được dịch hàng loạt là bảy, một lần vừa dịch hàng loạt vừa in song ngữ .
Truyện thơ Sán Chay mới được ra mắt một tác phẩm là Kó Lau Slam ( Truyện cô Lưu Ba ). Tác phẩm này do nhà thơ Lâm Quý sưu tầm và biên dịch, với hai lần công bố. Lần thứ nhất được in vào năm 1991 chỉ với bản dịch tiếng Việt. Lần thứ hai được in song ngữ vào năm 1993 .
Truyện thơ Tày được trình làng lần đầu vào năm 1962. Từ đó cho đến năm 2004, toàn bộ có 16 truyện thơ được công bố, trong đó có bảy tác phẩm được trình làng dưới hình thức song ngữ trong cùng một lần xuất bản ( Nam Kim – Thị Đan, Nhân Lăng, Bioóc Lả, Chiêu Đức, Lý Thế Khanh, Nho Hương, Nàng Ngọc Dung ). Ngoài việc hai lần được trích dịch và hai lần được in hàng loạt bản dịch, truyện thơ Trần Châu có một lần được in riêng bản phiên âm tiếng Tày. Tác phẩm được xuất bản nhiều lần nhất là Nam Kim – Thị Đan ( còn gọi là Truyện Thị Đan ) với 13 lần, trong đó trích dịch bốn lần, in hàng loạt bản dịch sáu lần, in song ngữ hàng loạt tác phẩm hai lần ( còn một lần xuất bản chúng tôi chưa được đọc ) .
Truyện thơ Thái được công bố sớm nhất vào năm 1957 với bản dịch Tiễn dặn tình nhân. Từ đó đến năm 2004 đã có 27 tác phẩm được công bố, trong đó có 18 tác phẩm chỉ mới được công bố bản chữ Thái cổ ( chưa có bản phiên âm tiếng Việt và bản dịch ). Chín tác phẩm còn lại đã được dịch ra tiếng Việt, trong đó có tám tác phẩm vừa được dịch ra tiếng Việt vừa có bản phiên âm tiếng Thái ( hoặc chữ Thái cổ ). Tác phẩm được công bố sớm nhất và nhiều lần nhất là Tiễn dặn tình nhân, với 18 lần. Tác phẩm được công bố sớm thứ hai và cũng nhiều lần thứ hai là Chàng Lú – nàng Ủa, với 12 lần .

3. Nhận xét

Trong lịch sử dân tộc 50 năm sưu tầm và công bố, trong số tám dân tộc bản địa có truyện thơ xuất bản, ba dân tộc bản địa có nhiều truyện thơ nhất là Thái, Tày, Mường. Truyện thơ được công bố sớm nhất, nhiều lần nhất và có nhiều bản dịch nhất làXống chụ xon xao của người Thái. Điều này không phải ngẫu nhiên. Về truyện thơ này, khi bàn về văn học dân gian những dân tộc thiểu số Nước Ta, PGS. TS. Lê Trường Phát đã viết : “ Nếu cần một tác phẩm văn học truyền thống để đặt lên đó vòng nguyệt quế vinh quang thì không tác phẩm nào sánh được với Xống chụ xon xao ” ( 48 ). Truyện thơ được trình làng dưới dạng song ngữ tiên phong là Lù chạ ua nhăng ( Tiếng hát làm dâu ) của người H’mông, do Bùi Lạc và Mạc Phi dịch, do Nhà xuất bản Tây Bắc ( một nhà xuất bản ở địa phương ) công bố. Càng ngày, tất cả chúng ta càng nhận thức được tầm quan trọng của loại sách song ngữ. Chỉ khi nào một tác phẩm truyện thơ của một dân tộc thiểu số được trình làng với bản chữ cổ ( hoặc bản phiên âm ) và bản dịch tiếng Việt, với những chú thích rất đầy đủ, khi đó việc công bố tác phẩm mới đạt nhu yếu về mặt khoa học. Bên cạnh nhiều bản dịch được công bố có sự lao động công phu về khảo dị văn bản, về chú thích những từ ngữ, những phong tục, ( thí dụ những bản dịch do nhà văn Mạc Phi thực thi ), cũng có những bản dịch kém chất lượng do cách thao tác cẩu thả, hoặc do sự hạn chế của nhận thức. Nhiều tuyển tập, tổng tập sinh ra ( trên cơ sở thừa kế những thành tựu đơn cử của việc sưu tầm, biên dịch so với từng truyện thơ ), đem đến cho giới nghiên cứu và điều tra những công cụ tra cứu thuận tiện và bức tranh toàn diện và tổng thể về truyện thơ những dân tộc thiểu số. Khi đặt những truyện thơ của nhiều dân tộc bản địa trong cùng một tập sách, người đọc thuận tiện so sánh, nhận ra cái chung và nét riêng giữa chúng. Đáng tiếc, cho đến nay chưa có một tuyển tập, tổng tập nào trình làng những truyện thơ dưới hình thức song ngữ. Một số người làm tuyển tập, tổng tập đã bỏ lỡ khâu giám định văn bản, thiếu sự lao động công phu .
Trên đây, chúng tôi đã nhìn lại quy trình sưu tầm và công bố truyện thơ những dân tộc thiểu số theo từng thập niên và theo từng dân tộc bản địa. Bên cạnh những tác phẩm đã được xuất bản, tại kho tàng trữ của Hội Văn nghệ dân gian ViệtNam, còn không ít những truyện thơ do những hội viên sưu tầm, biên dịch chưa được xuất bản. Danh sách những tác phẩm đó, những dị bản đó được biểu lộ ở hạng mục tài liệu về truyện thơ những dân tộc thiểu số Nước Ta ( xin xem ở cuối tập 22 của Tổng tập văn học dân gian những dân tộc thiểu số Nước Ta ) .

1. Lịch sử nghiên cứu truyện thơ các dân tộc thiểu số

Thực ra, việc tách bạch công tác làm việc sưu tầm, biên soạn với công tác làm việc điều tra và nghiên cứu chỉ có ý nghĩa tương đối. Nếu người sưu tầm, biên soạn có năng lực điều tra và nghiên cứu, đã hiểu đúng đối tượng người dùng thì việc làm sưu tầm sẽ được thực thi nhanh hơn, cho tác dụng khả quan hơn và việc biên soạn cũng khoa học hơn. Ngược lại, nếu tài liệu sưu tầm, biên soạn đa dạng và phong phú, đúng mực sẽ giúp cho nhà nghiên cứu đi đến những Kết luận gần chân lý hơn .

1. Điểm lại lịch sử nghiên cứu truyện thơ các dân tộc thiểu số theo thời gian

Trong những năm 50 của thế kỷ XX, chỉ có một bài ra mắt về truyện thơ Xống chụ xon xao ( Tiễn dặn tình nhân ) của Điêu Chính Ngâu .
Trong những năm 60, những tài liệu điều tra và nghiên cứu là những bài ra mắt mở đầu sách sưu tầm, hợp tuyển, những bài tạp chí, một mục nhỏ trong giáo trình ĐH về văn học dân gian. Các tài liệu này thiên về nghiên cứu và phân tích giá trị nội dung, giá trị thẩm mỹ và nghệ thuật của một truyện thơ đơn cử. Những truyện thơ được nghiên cứu và phân tích thuộc những dân tộc bản địa Thái, Tày, Mường .
Trong những năm 70, chất lượng nghiên cứu và điều tra truyện thơ những dân tộc thiểu số được nâng cao. Đáng chú ý quan tâm nhất là bài viết “ Tìm hiểu quy trình hình thành truyện thơ Tiếng hát làm dâu ” ( 1972 ) của GS. TSKH. Phan Đăng Nhật ( bút danh lúc đó là Phan Nhật ) .
Trong những năm 80, càng ngày truyện thơ càng được chứng minh và khẳng định là một thể loại riêng, đã có một số ít khu công trình dành những mục nghiên cứu và điều tra truyện thơ nhiều dân tộc bản địa. Việc làm này yên cầu những tác giả sau khi điều tra và nghiên cứu kỹ truyện thơ từng dân tộc bản địa, phải khái quát cao. Có thể dẫn ra những trang viết của nhà thơ Nông Quốc Chấn và GS. Phan Đăng Nhật trong Lịch sử văn học Nước Ta ( 1980 ), của GS. Phan Đăng Nhật trong Văn học những dân tộc thiểu số Nước Ta ( Trước Cách mạng tháng Tám 1945 ) ( 1981 ), của PGS. TS. Võ Quang Nhơn trong Văn học dân gian những dân tộc bản địa ít người ở Nước Ta ( 1983 ). Bên cạnh những góp phần rất đáng trân trọng, những tác giả vừa nêu chưa thoả đáng khi ý niệm Khảm hải ( Vượt biển ) của người Tày là truyện thơ .
Trong những năm 90, hai khu công trình sáng giá nhất là bản luận án Tiến sĩ của PGS. Lê Trường Phát Đặc điểm thi pháp truyện thơ những dân tộc thiểu số ( bảo vệ năm 1997 ) và bài viết của GS. Nguyễn Tấn Đắc về truyện thơ U Thền ( công bố trên Tạp chí Văn hoá dân gian năm 1991 ) .
Trong chín năm đầu của thế kỷ XXI, nhiều khu công trình nghiên cứu và điều tra về truyện thơ Tày được công bố. Nhà nghiên cứu và điều tra Hoàng Triều Ân có hai cuốn sách in chung và in riêng : Chữ Nôm Tày và truyện thơ ( chủ biên, 2003 ), Ba áng thơ Nôm Tày và thể loại ( 2004 ). PGS. TS. Vũ Anh Tuấn công bố chuyên luận Truyện thơ Tày nguồn gốc, quy trình tăng trưởng và thi pháp thể loại ( 2004 ). Với Joh duch { um ( Câu chuyện về nàng { um ) ( 2005 ), với Duch { um Dăm Sơdang ( 2008 ), trên cơ sở công bố tư liệu truyện thơ Ba Na, trong bài “ Đi tìm truyện thơ Bahnar ” ( 2008 ), Thạc sĩ Nguyễn Quang Tuệ đặt ra một yếu tố rất mê hoặc : phải chăng trong điều kiện kèm theo xã hội chưa phân hoá giàu nghèo, chưa có áp bức bóc lột, vẫn xuất hiện truyện thơ ?

2. Điểm lại lịch sử nghiên cứu truyện thơ các dân tộc thiểu số theo từng loại tài liệu

2.1. Các bài trình làng in ở đầu những cuốn sách công bố tác phẩm, ở đầu những hợp tuyển, tuyển tập
Nhìn chung, trong mỗi lần công bố một tác phẩm truyện thơ đơn cử, thường có bài nghiên cứu và phân tích những dị bản, bàn về giá trị nội dung, giá trị nghệ thuật và thẩm mỹ, bàn về những hạn chế của tác phẩm. Đa số những bài này do người biên soạn viết, có 1 số ít ít trường hợp do một người có tên tuổi viết trình làng, ví dụ điển hình, năm 1984, nhà thơ Chế Lan Viên viết về dân ca H’mông ( trong đó có truyện thơ ) ( 49 ) .
Đúng như PGS. TS. Lê Trường Phát đã nhìn nhận, những quan điểm của những nhà sưu tầm, dịch và ra mắt truyện thơ những dân tộc thiểu số “ tuy chưa đặt yếu tố xem xét truyện thơ trong toàn cảnh của một thể loại văn học nhưng lại tiềm ẩn những nhận xét, những hướng dẫn rất đáng quý so với việc nghiên cứu và điều tra truyện thơ như thể một thể loại ” ( 50 ). Thí dụ, về Xống chụ xon xao, từ năm 1957, Điêu Chính Ngâu đã có gợi ý về tính địa phương của tác phẩm, phản ánh thái độ yêu dấu, trân trọng của người Thái Tây Bắc thời xưa và lòng mê hồn, yêu quý của người Thái thời văn minh so với tác phẩm này, nêu lên giá trị nội dung và rực rỡ ngôn từ của tác phẩm ( 51 ) .
Các bài viết của Mạc Phi, Minh Hiệu đều đề cập đến yếu tố dị bản của tác phẩm văn học dân gian và cách giải quyết và xử lý ( 52 ) .
Bài viết “ Mấy ý nghĩ về truyện thơ cổ Tày – Nùng ” ( 1964 ) của Nông Quốc Chấn có những nhận xét quan trọng. Về “ cách bố cục tổng quan câu truyện ”, ông viết : “ Truyện nào cũng được sắp xếp thành từng chương, từng tiết, từng đoạn ” ( 53 ). Ông nhận thấy : “ Cách kể không cầu kỳ phức tạp mà nôm na dễ hiểu. Khi chấm hết đoạn trước để bước vào đoạn sau, khi nào cũng có câu : “ Lại ca đoạn … ” ( nghĩa là : giờ đây lại kể sang đoạn … ). Khi miêu tả, ý chính của mỗi đoạn được nhấn rất mạnh, thậm chí còn được nhắc đi nhắc lại nhiều lần ” ( 54 ). Như vậy, “ Nông Quốc Chấn đã phát hiện ra một đặc thù chung trong bút pháp diễn đạt : sự lặp đi lặp lại theo một công thức sẵn có nào đó đến thành ra ước lệ ” ( 55 ). Về thể thơ và lời thơ, nhà thơ có những nhận xét ngắn gọn và đúng chuẩn ( 56 ) .
2.2. Các bài in trên tạp chí, tập san
Nhiều bài viết về truyện thơ những dân tộc thiểu số được in trên những tập san, tạp chí. Thí dụ, những bài : “ Giá trị truyện thơ Xống chụ xon xao ” ( Mạc Phi, Nghiên cứu văn học ( 57 ), TP. Hà Nội, 1961, số 5 ). “ Tiếng hát làm dâu, tiếng hát đau thương căm hờn, tiếng thiết tha kỳ vọng nghìn đời của người phụ nữ Mèo ” ( Tô Hoài, Tạp chí Văn học, TP.HN, 1965, số 2 ), “ Những vết tích của Vần va khụ cún tìm thấy ở Cao Phong ( Hoà Bình ) ” ( Phan Đăng Nhật, Tạp chí Văn học, TP. Hà Nội, 1975, số 4 ), “ Truyện thơ Khăm Panh, khúc ca bi tráng của đồng bào Thái chống chủ nghĩa bành trướng Đại Hán ” ( Đỗ Hồng Kỳ, Văn hoá dân gian, Thành Phố Hà Nội, 1984, số 2 ), “ Về hiện tượng kỳ lạ xen kẽ giữa văn vần và văn xuôi trong truyện kể dân gian ” ( Lê Trường Phát, Tạp chí Văn học, Thành Phố Hà Nội, 1987, số 4 ), “ Truyện Nôm Tày ” ( Lục Văn Pảo, Văn hoá dân gian, Thành Phố Hà Nội, 1992, số 3 ), “ Truyện thơ Chăm ” ( Trương Sĩ Hùng, Nghiên cứu Khu vực Đông Nam Á, Thành Phố Hà Nội, 1993, số 2 ), “ Truyện thơ Khu vực Đông Nam Á và truyện thơ Nôm Nước Ta – một vài so sánh trong bước đầu ” ( Vũ Tuyết Loan, Văn hoá dân gian, TP.HN, 1994, số 4 ; 1995, số 1 ), “ Truyện thơ những dân tộc thiểu số – một thể loại văn học, hai phong thái ngôn từ ” ( Lê Trường Phát, Ngôn ngữ và đời sống, Thành Phố Hà Nội, 1996, số 2 ), …
Trong số những bài viết ấy, có bài do dựa vào nguồn tư liệu không bảo vệ độ an toàn và đáng tin cậy nên giảm giá trị học thuật như bài viết về truyện thơ Chăm. Trong số những bài viết ấy, có 1 số ít bài giàu hàm lượng khoa học. Trước hết, cần kể đến bài “ Tìm hiểu quy trình hình thành truyện thơ Tiếng hát làm dâu ” của GS. TSKH. Phan Đăng Nhật ( 58 ). ( Tạp chí Văn học, Thành Phố Hà Nội, năm 1972, số 3 ). Trong bài viết, GS. Phan Đăng Nhật đã so sánh cấu trúc của truyện thơ Tiếng hát làm dâu với cấu trúc sáu kiểu bài dân ca “ Tiếng hát làm dâu ” và cấu trúc của dân ca tiếng hát tình yêu. “ Bằng cách lập sơ đồ diễn biến của truyện thơ, rồi đối sánh tương quan từng phần của mạng lưới hệ thống diễn biến đó với cấu trúc của những kiểu dân ca thuộc hai mạng lưới hệ thống dân ca nói trên, tác giả bài báo Tóm lại một cách đầy thuyết phục rằng ” : ( 59 ) “ Truyện thơ Tiếng hát làm dâu tiếp thu cả dân ca Tiếng hát làm dâu và Dân ca tình yêu ” ( 60 ). Vì vậy yếu tố truyện thơ đặt ra “ mới hoàn hảo ” ( 61 ) và “ xích míc TT mới được nâng cao ” ( 62 ). Tác giả chứng minh và khẳng định : “ Vậy quy trình hình thành truyện thơ Tiếng hát làm dâu là quy trình tiếp thu dân ca Tiếng hát làm dâu, một sự tiếp thu có lựa chọn, nâng cao, hệ thống hoá ; một quy trình chuyển hoá từ khái quát đến đơn cử, từ phiếm chỉ đến cá thể hoá, từ rời rạc đến mạng lưới hệ thống. Đó là quy trình từ trữ tình đến tự sự, hay nói đúng hơn, quy trình tự sự hoá dân ca trữ tình ” ( 63 ), quy trình chuyển hoá đó “ đến truyện thơ thì có một bước nhảy vọt từ lượng đến chất … ” ( 64 ). Bước nhảy vọt đó là địa thế căn cứ khoa học được cho phép người nghiên cứu và điều tra xếp truyện thơ Tiếng hát làm dâu ngoài khoanh vùng phạm vi dân ca, ngay chỗ giáp ranh của thể tài. Tuy vậy cũng không nên gán ghép cho truyện thơ là tự sự trọn vẹn ; đây là một thứ tự sự trữ tình, không hề cắt đứt trọn vẹn với dân ca được ” ( 65 ). Mặt khác, cũng bằng cách chuyển hoá như trên, những mảnh tâm tình trong Dân ca tình yêu được lôi cuốn và hệ thống hoá lại, tạo thành phần đầu của truyện thơ Tiếng hát làm dâu. Một quy trình “ nhặt ” những câu, những đoạn ở bài hát làm dâu ngắn “ pha ” vào bài hát làm dâu dài, rồi tìm một cái tên bất kể nào đó đặt cho nhân vật như thế là một quy trình dài, bởi nhiều người tham gia đặt lời, tham gia hát, tham gia cái việc “ nhặt ” và “ chắp ” và chuyển hoá. Tính tập thể trong sự phát minh sáng tạo, màn biểu diễn Tiếng hát làm dâuấy có cơ sở ở “ mối thương cảm so với người phụ nữ, lòng phẫn nộ chính sách cũ đày đọa con người ” ( 66 ). Đúng như Lê Trường Phát nhận xét, từ sự nghiên cứu và phân tích quy trình hình thành truyện thơ Tiếng hát làm dâu qua tay tập thể, qua nhiều đời như vậy, GS. Phan Đăng Nhật “ gợi lên một yếu tố rất hay về hướng nghiên cứu và phân tích nội dung phản ánh cũng như hình thức phản ánh của nó trong mối quan hệ giao lưu văn hoá giữa người H’mông với những dân tộc bản địa khác sống xen kẽ cùng nhau ” ( 67 ) .
Nếu bài viết của GS. Phan Đăng Nhật tiếp cận một truyện thơ đơn cử của người H’mông bằng cách nghiên cứu và phân tích cấu trúc và điều tra và nghiên cứu lịch sử vẻ vang tác phẩm, từ đó gợi ý về cách tiếp cận thích hợp với một tác phẩm văn học dân gian thì bài viết của GS. Nguyễn Tấn Đắc lại tiếp cận một truyện thơ Thái trong mối quan hệ khu vực. Trên Tạp chí Văn hoá dân gian năm 1991, trong bài viết “ Thử khám phá nguồn gốc truyện U Thền của người Thái ở Nước Ta ”, GS. Nguyễn Tấn Đắc cho rằng, truyện thơ này là sự phối hợp giữa type truyện quỷ móc mắt những bà hoàng hậu và type truyện người trần lấy vợ tiên. Sau khi so sánh với những truyện cùng kiểu loại ở năm nước Khu vực Đông Nam Á lục địa, tác giả viết : “ Qua một chút ít so sánh ở trên, hoàn toàn có thể nêu nhận xét là tuy cùng đảm nhiệm từ hai type truyện của Ấn Độ, những bản của Lào, Campuchia, Đất nước xinh đẹp Thái Lan và Miến Điện đã giữ gần nguyên vẹn ngoài hành tinh văn hoá Ấn Độ và mạng lưới hệ thống type – tiết, motif của từng truyện, trong khi đó người Thái ở Nước Ta lại có xu thế tước bỏ nhiều yếu tố đặc trưng của thiên hà và văn hoá Ấn Độ, và mức độ biến hóa một số ít tiết và motif cũng lớn hơn. Đơn giản là vì những nước Lào, Campuchia, Xứ sở nụ cười Thái Lan và Miến Điện đã đảm nhiệm hai type truyện đó cùng với cả nền văn hoá tôn giáo Ấn Độ, còn người Thái ở Nước Ta thì phải quy đổi chúng cho tương thích với ngoài hành tinh văn hoá và ý niệm đạo đức của mình. Và vì thế mà những bản của người Thái ở Nước Ta càng xa với bản gốc ” ( 68 ) .
Trên Tạp chí Văn học năm 1997, Lê Trường Phát công bố bài viết “ Về quy mô diễn biến của truyện thơ những dân tộc thiểu số ”. Tác giả nhận xét : Ở truyện thơ Nôm người Việt ( Kinh ), “ mọi người phần nhiều đã nhất trí rằng phần đông diễn biến của thể loại này được kiến thiết xây dựng theo quy mô “ kết thúc có hậu ” gồm ba chặng : Gặp gỡ – Tai biến – Đoàn tụ. Nói “ phần nhiều ” bởi lẽ quy mô diễn biến này chỉ vận dụng với những tác phẩm mà đề tài chủ đạo là tình yêu đôi lứa. Tuy nhiên, đây là đề tài hầu hết, cơ bản của thể loại ” ( 69 ) .
Ở truyện thơ những dân tộc thiểu số, với 20 tác phẩm ( của năm dân tộc bản địa : Thái, Tày, Mường, H’mông, Chăm ) đã được dịch sang tiếng Việt, Lê Trường Phát nhận thấy loại tác phẩm có kết thúc thảm kịch ( kết thúc không có hậu ) chiếm số lượng áp đảo. Ông lập bảng thống kê dưới đây :

Lê Trường Phát chứng minh và khẳng định : Ở truyện thơ những dân tộc thiểu số, “ kiểu kết thúc thảm kịch mới thông dụng và tiêu biểu vượt trội ” ( 70 ). Ông mô hình hoá kiểu diễn biến với kết thúc thảm kịch như sau :

“Riêng ở nhóm truyện thơ Tày – Nùng, tình hình ngược lại: kiểu “kết thúc có hậu” chiếm tỉ lệ lấn át”(71). Sở dĩ có hiện tượng này, “chính là do vai trò tham gia sáng tạo tác phẩm của các Nho sĩ, thầy đồ người Việt miền xuôi lên; họ mang theo ảnh hưởng của truyện Nôm Việt vào truyện thơ Tày – Nùng. “Kết thúc có hậu” là một cách để dân gian tấn công (tất nhiên trong mơ ước” vào lễ giáo phong kiến (mà thực chất là tín điều Nho giáo) trong lĩnh vực tình yêu và hôn nhân”(72). Theo Lê Trường Phát, còn ở những dân tộc khác như Thái, H’mông, Chăm, phần nào nữa Mường, vai trò tham gia sáng tạo truyện thơ chủ yếu thuộc về dân gian và trí thức của chính các dân tộc đó (những người này chủ yếu tuân thủ truyền thống văn hoá nghệ thuật của dân tộc họ), vai trò của các Nho sĩ miền xuôi lên, của các ông đồ Việt và của Nho giáo rất mờ nhạt, thậm chí ở những dân tộc H’mông, Chăm, Thái, vai trò này “không có gì” (73). Bên cạnh lý do là sự có mặt hay vắng mặt vai trò của Nho sĩ người Việt, của Nho giáo, còn có nguyên nhân thuộc về đặc điểm thi pháp thể loại dẫn đến sự lựa chọn kiểu kết thúc bi kịch. Ở loại cốt truyện có kết thúc này, chính những người thân hại nhau. Lê Trường Phát dẫn lời Arixtôt (384 – 322 tr. CN) để tăng thêm sức thuyết phục cho lập luận của ông: “Chỉ có giữa những người thân mà xảy ra sự việc bi thảm… đấy mới là những điều mà nhà thơ cần tìm, làm như thế là để bi kịch, qua cách (khêu gợi nên) sự xót thương và sợ hãi, thực hiện sự thanh lọc các cảm xúc tương tự nơi người đọc – người nghe. Nói khác đi, đặc điểm thi pháp này nếu đứng từ góc độ xã hội – lịch sử mà nhìn nhận, mang ý nghĩa tố cáo hiện thực quyết liệt; nhưng còn cần đứng từ góc độ mỹ học để đánh giá nữa: truyện thơ lựa chọn điểm dừng cho cốt truyện đúng vào lúc sự việc vận động, phát triển đến đỉnh điểm bi kịch của nó nhằm tạo một kết thúc có ý nghĩa tẩy rửa (katharsis), làm trong sạch tâm hồn mọi người do chỗ nó thoả mãn được lòng yêu sự công bằng. Quả thật dân gian các dân tộc thiểu số Việt Nam đã chọn được cho thể loại truyện thơ một kiểu kết thúc (phổ biến và tiêu biểu) mang ý nghĩa mỹ học sâu sắc” (74).

2.3. Những chương, mục trong những sách chuyên khảo
Truyện thơ những dân tộc thiểu số còn được đề cập trong những cuốn sách. Năm 1980, Nhà xuất bản Khoa học xã hội công bố Lịch sử văn học Nước Ta, tập I. Đây là tập khởi đầu cho bộ lịch sử dân tộc văn học Nước Ta, do Uỷ ban Khoa học xã hội Nước Ta chủ trì ( 75 ). Tập I gồm bốn phần. Phần khởi đầu trình diễn đại cương lịch sử vẻ vang văn học Nước Ta, viết về lời nói và chữ viết, sự tăng trưởng của ngôn ngữ văn học Nước Ta. Phần thứ nhất viết về văn học trong buổi đầu dựng nước. Phần thứ ba trình diễn văn học viết từ thế kỉ X đến giữa thế kỉ XIX. Toàn bộ phần thứ hai ( với 72 trang ) viết về văn học những dân tộc thiểu số, do Nông Quốc Chấn và Phan Đăng Nhật chấp bút. Phần này có chín chương ; trong chương VIII có một mục dành cho truyện thơ. Tuy chỉ được bàn đến trong mười trang nhưng việc được đặt thành một mục riêng trong sách Lịch sử văn học Nước Ta của một cơ quan điều tra và nghiên cứu khoa học số 1 quốc gia, truyện thơ đã hiện hữu với tư cách là một thể loại văn học. Các tác giả đã bàn về “ hai luồng hình thành truyện thơ ”, đã chứng tỏ : “ Vấn đề TT của những truyện thơ nói về tình yêu là đời sống đau khổ của những đôi trai gái bị thất bại trong yêu đương, do xã hội cũ gây nên ” ( 76 ) .
Trong mục này, những truyện thơ được nhắc đến, được nghiên cứu và phân tích là Tiếng hát làm dâu, Nàng Nga – Hai Mối, Tiễn dặn tình nhân, Nam Kim – Thị Đan, Chàng Lú – nàng Ủa, Kim Quế, Nàng Con Côi, Lưu Đài – Hán Xuân, Truyện chim sáo, Đính Quân, Quảng Tân – Ngọc Lương, Trần Châu, Nàng Ờm – chàng Bồng Hương, Út Lót – Hồ Liêu ( 77 ). Trong cuốn sách Văn học những dân tộc thiểu số Nước Ta ( trước Cách mạng tháng Tám 1945 ), ( xuất bản năm 1981 ), tại chương IV : Loại hình văn học hát, GS. Phan Đăng Nhật dành một mục cho truyện thơ. Ở đây, tác giả ý niệm truyện thơ là “ những tác phẩm văn vần, dài hơi, tổng hợp, vừa có đặc thù tự sự vừa có đặc thù trữ tình nhưng phần đông là tự sự, nằm trong những bộ phận văn học dân gian mà những dân tộc bản địa gọi chung là gầu hay lù chạ ( Mèo ), khắp ( Thái ), xường ( Mường ) … ” ( 78 ). Tác giả xác lập : sử thi sinh ra trong thời cổ, là những tác phẩm “ dài hơi, tiềm ẩn một yếu tố chính trị xã hội có tầm khái quát ” ( 79 ), còn truyện thơ là loại sản phẩm của thời kì đấu tranh giai cấp tăng trưởng. Tác giả phân loại truyện thơ và nghiên cứu và phân tích từng loại. Người viết cho rằng, “ truyện Nôm miền xuôi cũng như truyện thơ miền núi đều là bước nối giữa văn học dân gian và văn học thành văn, đều mang đặc thù của cả hai hình thức văn học nói trên ” ( 80 ). GS. Phan Đăng Nhật Tóm lại : “ Truyện thơ lưu lại một bước tăng trưởng cao của văn học truyền thống những dân tộc thiểu số. Ở mô hình này, những dân tộc bản địa đã đạt được những thành tựu xuất sắc về chất lượng cũng như về số lượng. Truyện thơ đã tập hợp tinh hoa những loại, thể văn học, đồng thời cũng tác động ảnh hưởng thâm thúy đến những loại, thể tăng trưởng sau nó ” ( 81 ) .
Trong cuốn sách gồm có bảy chương của nhiều tác giả Các dân tộc bản địa Tày – Nùng ở Nước Ta ( xuất bản năm 1992 ), chương VII : “ Ngôn ngữ và văn học dân gian ” do Lục Văn Pảo viết. Ở chương này, tác giả đã nhìn nhận trữ lượng truyện thơ Tày Nùng. Chỉ riêng số tác phẩm mà riêng ông Lục Văn Pảo tích lũy được đã là 42 truyện. “ Những tư liệu một người có được, tất yếu là còn xa sự thực nhiều. Nhưng chỉ từ số lượng trên đây đã thấy kho tàng này là rất đồ sộ, ( … ) ” ( 82 ). Cũng theo nhìn nhận của Lục Văn Pảo ( ở thời gian năm 1992 ), truyện thơ Tày Nùng mới được ra mắt với bạn đọc bằng tiếng Việt khoảng chừng một phần năm. Tác giả không xếp Khảm hải ( Vượt biển ) vào thể loại truyện thơ ( 83 ) .
2.4. Sách chuyên khảo về truyện thơ
Năm 2004, Nhà xuất bản Đại học vương quốc TP.HN công bố chuyên khảo Truyện thơ Tày nguồn gốc, quy trình tăng trưởng và thi pháp thể loại của PGS. TS. Vũ Anh Tuấn. Về nguồn gốc của truyện thơ Tày, tác giả nghiên cứu và phân tích cả nguồn gốc nội sinh trong quy trình tăng trưởng văn hoá tộc người và nguồn gốc ngoại sinh trong quy trình tiếp biến văn hoá tộc người. Về quy trình tăng trưởng, tác giả nêu ra ba thời kì như sau :
+ Thời kì tiên phong là thời kì có số lượng áp đảo của loại truyện thơ về đề tài tình yêu, nghiêng về đặc thù trữ tình giàu chất thơ biểu lộ tâm trạng ( 84 ). Loại truyện thơ này thừa kế truyền thống lịch sử trữ tình của dân ca. Thời kì này ở vào khoảng chừng trước thế kỉ XVII ( 85 ) .
+ Thời kì thứ hai là “ sự hình thành và tăng trưởng hầu hết những truyện thơ về sự nghèo nàn. Trong đó, phần nhiều là những truyện cổ tích hoạt động và sinh hoạt được kể lại bằng thơ ” ( 86 ). Ở thời kì này, “ truyện thơ tình yêu liên tục tăng trưởng nâng cao, nhưng đây là thời gian ý thức cá thể về quyền sống đã trở thành khát vọng cháy bỏng trong một thời đại phong kiến toả chiết can đảm và mạnh mẽ. Do đó, sắc tố lãng mạn nhạt dần để thay vào đó tính phản kháng kinh khủng đến mức không còn kết thúc có hậu ở những truyện mang đậm bản sắc tộc người ” ( 87 ). Thời kì này là từ thế kỉ XVII trở đi ” ( 88 ) .
+ Thời kì thứ ba là thời kì “ nở rộ khuynh hướng truyện thơ đề tài chính nghĩa có cách kết thúc thiên về thuyết giáo đạo đức. Đây cũng là thời kì chữ Nôm Tày đã hoàn hảo, thời kì giao lưu Tày – Kinh có tính đột biến và cũng là thời kì bùng nổ đấu tranh giai cấp, cả hội đồng Tày trực tiếp tham gia vào làn sóng nông dân khởi nghĩa ” ( 89 ). Ở thời kì này, truyện thơ Tày “ được mang một hình thức sống sót mới : thành văn. Người tiếp đón truyện thơ Tày đã hoàn toàn có thể thụ hưởng bằng những phương pháp khác nhau : đọc, ngâm, kể, hát ” ( 90 ). Ở thời kì này, “ truyện thơ Nôm Tày đã được hoàn thành xong và thật sự trở thành điểm nối giữa văn học dân gian với văn học thành văn ” ( 91 ). Thời kì này, theo Vũ Anh Tuấn, có lẽ rằng khởi đầu từ giữa thế kỉ XVIII trở đi ( 92 ) .
Về thi pháp, PGS. TS. Vũ Anh Tuấn nghiên cứu và phân tích thi pháp cấu trúc truyện thơ, đặc thù thi pháp nhân vật và đặc thù thi pháp lời văn nghệ thuật truyện thơ Tày .
Tuy còn một số ít vấn đề, nhận xét còn hoàn toàn có thể luận bàn, tuy còn một vài chỗ thiếu đúng mực, về cơ bảnTruyện thơ Tày nguồn gốc, quy trình tăng trưởng và thi pháp thể loại của PGS. TS. Vũ Anh Tuấn là một chuyên khảo có giá trị khoa học, nghiên cứu và điều tra một cách có mạng lưới hệ thống và công phu về truyện thơ Tày. Truyện thơ của dân tộc bản địa Thái, dân tộc bản địa Mường đa dạng chủng loại không kém và cũng đã được sưu tầm, công bố không ít, nhưng cho đến nay giới điều tra và nghiên cứu văn học dân gian những dân tộc thiểu số nước ta chưa có được những khu công trình tựa như về chúng như cuốn sách của Vũ Anh Tuấn .
2.5. Những chương, mục trong những giáo trình ĐH
Trong số những giáo trình ĐH, năm 1963, Giáo trình lịch sử dân tộc văn học Nước Ta. Tập I ( Văn học dân gian ) do những tác giả Bùi Văn Nguyên, Nguyễn Ngọc Côn, Nguyễn Nghĩa Dân, Lý Hữu Tấn, Hoàng Tiến Tựu, Đỗ Bình Trị, Lê Trí Viễn biên soạn, đã viết về truyện thơ những dân tộc thiểu số ( 93 ). Giáo trình chưa dùng thuật ngữ truyện thơ và xếp nó vào chương “ Trường ca dân tộc bản địa ”. Sau khi “ bàn khá sơ lược về truyện thơ nói chung ”, giáo trình đi sâu ra mắt, nghiên cứu và phân tích một tác phẩm đơn cử ” ( 94 ). Đó là Xống chụ xon xao ( Tiễn dặn tình nhân ). Việc nghiên cứu và phân tích tác phẩm này do Bùi Văn Nguyên và Hoàng Tiến Tựu chấp bút. Các tác giả đặt nó đồng đẳng với Đam San, gọi nó là “ trường ca ”, “ bản tình ca ”. Họ nghiên cứu và phân tích đây là “ một thảm kịch đầy nước mắt về tình yêu trong xã hội cũ ”, ( 95 ) là “ một bài ca chiến đấu cho mối tình chung thuỷ sáng ngời ” ( 96 ). Về mặt nghệ thuật và thẩm mỹ, những nhà giáo cho rằng : “ Xống chụ xon xaolà một trường ca, nhưng cũng không ít có dáng dấp một truyện thơ, ( … ) ” ( 97 ). Các ông nghiên cứu và phân tích lối trùng điệp, lối tương phản của nghệ thuật và thẩm mỹ trong tác phẩm này .
Giáo trình nêu trên xuất bản năm lần. Lần thứ nhất vào năm 1961, tại Nhà xuất bản Giáo dục đào tạo. Ở lần này, truyện thơ chưa được bàn và tác phẩm Xống chụ xon xao chưa được trình làng. Như trên đã nói, năm 1963 nó mới được bàn đến. Từ lần xuất bản thứ ba ( 1970 ) đến lần xuất bản thứ năm ( 1978 ), sách này đều ghi “ có sửa chữa thay thế ”. Trong ba lần xuất bản sau, riêng mục “ Xống chụ xon xao ” ( mà chúng tôi đã so sánh giữa những lần công bố ) đều không thay thế sửa chữa, có nghĩa là, đến năm 1978, giáo trình về văn học dân gian của khối những trường ĐH sư phạm vẫn xếp Xống chụ xon xao cùng với Đam San thuộc trường ca, vẫn cho rằng tác phẩm này chưa phải là một truyện thơ đích thực, chỉ “ không ít có dáng dấp một truyện thơ ” ( 98 ) .
Như đã nói, giáo trình văn học dân gian của nhiều tác giả thuộc khối những trường ĐH sư phạm in lần thứ năm ( lần ở đầu cuối ) vào năm 1978. Trong hai năm 1990 – 1991, một giáo trình văn học dân gian mới được viết cho những trường ĐH sư phạm sinh ra. Giáo trình này có tên là Văn học dân gian Nước Ta, gồm hai tập, do hai người viết. Tập I do PGS. Đỗ Bình Trị viết, Nhà xuất bản Giáo dục đào tạo công bố năm 1991. Tập II do PGS. Hoàng Tiến Tựu viết, Nhà xuất bản Giáo dục đào tạo ấn hành năm 1990. Tập II nghiên cứu và phân tích văn học dân gian người Việt theo thể loại. Tập I gồm bốn chương : Chương I : “ Dẫn luận ” ; chương II : “ Sự tăng trưởng lịch sử vẻ vang của văn học dân gian Nước Ta ” ; chương III : “ Văn học dân gian những dân tộc thiểu số Nước Ta ” ; chương IV : “ Công tác sưu tầm văn học dân gian ”. Trong chương III, PGS. Đỗ Bình Trị đã dùng thuật ngữ truyện thơ, phân truyện thơ những dân tộc thiểu số thành hai loại ( theo đề tài ), nghiên cứu và phân tích kĩ truyện thơ H’mông Nhàng Dợ và chàng Chà Tăng, truyện thơ Thái Tiễn dặn tình nhân. Ông có những nhận xét rất tinh xảo. Thí dụ, nhắc đến việc Nhàng Dợ và Chà Tăng “ lìa bỏ toàn bộ, lao vào đến nơi lạ lẫm ” ( 99 ), tác giả viết : “ ( … ) tình sử của họ, biết đâu, chẳng đã gieo mầm cho cuộc chạy trốn của vợ chồng A Phủ ” ( 100 ). Về “ vạn vật thiên nhiên trong Tiễn dặn tình nhân ”, tác giả cho rằng nó “ chưa khi nào là vạn vật thiên nhiên tươi tắn ” ( 101 ). Đến Đỗ Bình Trị ( 1991 ), giáo trình ĐH về văn học dân gian của khối những trường ĐH sư phạm đã chấm hết một hạn chế : “ xếp những trường ca Tây Nguyên và truyện thơ những dân tộc thiểu số vào cùng một thể loại ” ( 102 ) .
Năm 2002, Nhà xuất bản Đại học sư phạm công bố Giáo trình văn học dân gian ( dành cho ngành Ngữ văn, hệ đào tạo và giảng dạy từ xa ), do PGS. TS. Phạm Thu Yến ( chủ biên ) cùng những đồng tác giả là PGS. TS. Nguyễn Bích Hà và PGS. TS. Lê Trường Phát chấp bút, gồm 12 phần, trong đó có một phần “ trình làng sơ lược về văn học dân gian những dân tộc thiểu số Nước Ta ”. Phần này do PGS. TS. Lê Trường Phát viết. Ở đây, tác giả đã trình làng sơ lược ba “ tác phẩm rực rỡ ” nhất của folklore ngôn từ những dân tộc thiểu số. Đó là Đẻ đất đẻ nước ( sử thi Mường ), Đam San ( sử thi Ê Đê ) và Tiễn dặn tình nhân ( truyện thơ Thái ) ( 103 ) .
Khác với những trường ĐH sư phạm, ở Trường Đại học Tổng hợp Thành Phố Hà Nội, ( 103 b ) từ năm 1962 cho đến năm 1977, trong những giáo trình đã xuất bản về văn học dân gian, những tác giả không trình diễn phần văn học dân gian những dân tộc thiểu số ( 104 ). Năm 1983, một giáo trình dành riêng cho phần văn học này mới được xuất bản. Đó là Văn học dân gian những dân tộc bản địa ít người ở Nước Ta của Võ Quang Nhơn, do Nhà xuất bản Đại học và trung học chuyên nghiệp công bố. Sách gồm bảy chương, trong đó chương bảy dành cho “ Truyện thơ ” .
“ Căn cứ theo phương pháp diễn xướng, lưu truyền và nguồn gốc thừa kế của truyện thơ những dân tộc bản địa ”, tác giả phân loại “ truyện thơ thành bốn nhóm lớn sau đây :
– Nhóm truyện thơ gắn với hoạt động và sinh hoạt nghi lễ dân gian .
– Nhóm truyện thơ thừa kế truyền thống lịch sử tự sự của truyện cổ dân gian những dân tộc bản địa .
– Nhóm truyện thơ thừa kế truyền thống lịch sử trữ tình của thơ ca dân gian những dân tộc bản địa .
– Nhóm truyện thơ thiên về khuynh hướng thuyết giáo đạo đức của truyện thơ Nôm Kinh ” ( 105 ) .
Tác giả nghiên cứu và phân tích kĩ từng nhóm. Ở nhóm thứ nhất, những tác phẩm được nghiên cứu và phân tích là Táy pú xớc ( Ông cha đánh giặc ) của người Thái, Đặng Hành và Bàn Đại Hộ của người Dao, Khảm hải ( Vượt biển ) của người Tày. Ở nhóm thứ hai, những truyện thơ được nghiên cứu và phân tích là Chim sáo, Nàng Kim Quế ( đều của dân tộc bản địa Tày ). Ở nhóm thứ ba, những truyện thơ được nghiên cứu và phân tích là Tiễn dặn tình nhân của người Thái, Nàng Ờm – chàng Bồng Hương, Út Lót – Hồ Liêuđều của người Mường, Tiếng hát làm dâu của người H’mông, Nam Kim – Thị Đan của người Tày, … Ở nhóm thứ tư, những truyện thơ được nghiên cứu và phân tích đều là sáng tác của dân tộc bản địa Tày : Lưu Đài – Hán Xuân, Trần Châu, Quảng Tân – Ngọc Lương .
Đúng như PGS. TS. Lê Trường Phát đã nhìn nhận, trong giáo trình của PGS. TS. Võ Quang Nhơn, “ truyện thơ được nghiên cứu và phân tích một cách tổng lực, tổng thể và toàn diện toàn thể loại. Quan điểm bao trùm ở đây là quan điểm lịch sử vẻ vang : trong khi so với thể loại sử thi anh hùng, giáo trình dứt khoát xếp vào phạm trù văn học dân gian thì thể loại truyện thơ, một mặt được đưa vào một giáo trình bộ môn văn học dân gian, một mặt lại được đặt vào tiến trình văn học những dân tộc bản địa ít người đi từ văn học dân gian đến văn học thành văn ” ( 106 ). Cách PGS. Võ Quang Nhơn phân loại truyện thơ “ đương nhiên là không xuất phát từ một tiêu chuẩn đồng điệu ( lúc thì địa thế căn cứ vào phương pháp và môi trường tự nhiên diễn xướng, lúc thì địa thế căn cứ vào dung tích của yếu tố trữ tình hay tự sự, lúc lại địa thế căn cứ vào nội dung xã hội thuần tuý ) nên không ngặt nghèo. Tuy nhiên, nếu coi đó chỉ là một giả thiết cho tiện trình diễn yếu tố thì quả thật nó được cho phép sau đó giáo trình thuận tiện phát hiện ra những đặc thù thi pháp của mỗi nhóm trong hàng loạt đặc thù thi pháp của thể loại ” ( 107 ) .
Năm 1990, theo tiến trình giảng dạy hai tiến trình so với bộ môn Văn học dân gian, Trường Đại học tổng hợp Thành Phố Hà Nội biên soạn “ giáo trình cơ sở, được viết dưới dạng tinh giản và diễn đạt tương thích với tư duy sinh viên ” ( 108 ). Giáo trình này trình diễn cả văn học dân gian người Việt và folklore ngôn từ những dân tộc thiểu số. Truyện thơ những dân tộc thiểu số được trình diễn riêng thành một mục. Đây chính là chương năm của giáo trình in năm 1983 của PGS. TS. Võ Quang Nhơn được chuyển nhập về đây .
Năm 1997, Nhà xuất bản Giáo dục đào tạo ấn hành Văn học dân gian Nước Ta của những tác giả Đinh Gia Khánh chủ biên, Chu Xuân Diên và Võ Quang Nhơn. Đây là sự in gộp bộ sách Văn học dân gian ( 1972 – 1973 ) của Đinh Gia Khánh, Chu Xuân Diên với cuốn sách Văn học dân gian những dân tộc bản địa ít người ở Nước Ta ( 1983 ) của Võ Quang Nhơn thành một tập sách khổ lớn, đồ sộ. Sau đó, tập sách in gộp này ( trong đó của chương PGS. Võ Quang Nhơn viết về truyện thơ những dân tộc thiểu số ) được xuất bản nhiều lần .
2.6. Luận án Tiến sĩ, luận văn Thạc sĩ
Về nghành nghề dịch vụ đào tạo và giảng dạy, bản luận án tiến sỹ Ngữ văn Đặc điểm thi pháp truyện thơ những dân tộc thiểu số của PGS. Lê Trường Phát ( bảo vệ năm 1997 ) là một khu công trình sâu xa về thi pháp truyện thơ những dân tộc thiểu số. Sau khi trình diễn lịch sử vẻ vang yếu tố một cách chân thực và đúng mực, tác giả bản luận án nghiên cứu và phân tích truyện thơ những dân tộc bản địa Nước Ta trong toàn cảnh truyện thơ những nước Khu vực Đông Nam Á khảo sát cấu trúc diễn biến và nhân vật, bàn về 1 số ít phương diện thuộc ngôn từ của truyện thơ những dân tộc bản địa ít người .
Từ năm 2000 đến nay, có nhiều luận văn thạc sĩ viết về truyện thơ những dân tộc bản địa ít người : Truyện Nôm Tày, điểm nối giữa văn học dân gian và văn học Tày ( Hà Bích Hiền, Trường Đại học sư phạm TP. Hà Nội, 2000 ), Nghiên cứu thi pháp truyện thơ “ Tiễn dặn tình nhân ” ( Xống chụ xon xao ) dân tộc bản địa Thái ( Ngô Thị Thanh Quý, Trường Đại học sư phạm thuộc Đại học Thái Nguyên, 2001 ), Dịch và trình làng truyện thơ “ Tử Thư – Văn Thậy ” vùng Ngân Sơn, Bắc Cạn trong mạng lưới hệ thống truyện thơ Tày ( Hà Thị Bình, Trường Đại học sư phạm Thành Phố Hà Nội, 2002 ), Bước đầu tìm hiểu và khám phá một vài đặc thù của truyện thơ Thái “ Chàng Lú – nàng Ủa ” về phương diện thi pháp ( Lò Xuân Dừa, Trường Đại học sư phạm Thành Phố Hà Nội, 2002 ), Khảo sát đặc thù truyện thơ Cao Lan “ Kó Lau Slam ” ( Lê Hồng Sinh, Trường Đại học sư phạm Thành Phố Hà Nội, 2003 ), Hình tượng người phụ nữ trong truyện thơ Mường về đề tài tình yêu ( Đình Đức Giang, Trường Đại học sư phạm Thành Phố Hà Nội, 2003 ), Truyện thơ “ Ú Thêm ” nhìn từ góc nhìn quốc tế nhân vật ( Nguyễn Ngọc Anh, Trường Đại học sư phạm TP. Hà Nội, 2005 ), Góp phần khám phá thi pháp truyện thơ “ Tiễn dặn tình nhân ( Xống chụ xon xao ) ” của dân tộc bản địa Thái ( Nguyễn Ngọc Bảo, Trường Đại học sư phạm Thành Phố Hà Nội ), Số phận người phụ nữ Thái qua 1 số ít truyện thơ tiêu biểu vượt trội của người Thái Tây Bắc ( Hoàng Thị Hương Loan, Trường Đại học sư phạm TP. Hà Nội, 2006 ), Tìm hiểu truyện thơ Tày “ Nhân Lăng ” về phương diện thi pháp cấu trúc diễn biến và nhân vật ( Đỗ Thị Hồng Thuý, Trường Đại học sư phạm TP.HN, 2006 ), …

3. Nhận xét

Trong lịch sử dân tộc nghiên cứu và điều tra truyện thơ những dân tộc thiểu số, GS. TSKH. Phan Đăng Nhật, PGS. TS. Võ Quang Nhơn, PGS. TS. Lê Trường Phát và PGS. TS. Vũ Anh Tuấn là những người có khu công trình, bài viết khá sớm và họ có nhiều khu công trình đáng chú ý quan tâm hoặc về cách tiếp cận, hoặc về chất lượng khoa học. Họ không chỉ là những nhà nghiên cứu mà còn là những nhà giáo ở bậc ĐH và sau đại học. Họ đã truyền dạy không căng thẳng mệt mỏi về văn học dân gian những dân tộc thiểu số nói chung, truyện thơ những dân tộc bản địa ít người nói riêng cho rất nhiều thế hệ sinh viên, học viên cao học và nghiên cứu sinh .
Nhìn lại việc nghiên cứu và điều tra truyện thơ những dân tộc bản địa ít người, tất cả chúng ta thấy mẫu sản phẩm của việc làm này có nhiều dạng. Thứ nhất là những bài trình làng, nghiên cứu và điều tra in ở đầu những tác phẩm hoặc mở màn những hợp tuyển, tuyển tập. Thứ hai là những bài công bố trên những tạp chí. Thứ ba là những cuốn sách viết về văn học dân gian những dân tộc bản địa ít người, trong đó có truyện thơ. Thứ tư là sách chuyên khảo về truyện thơ. Thứ năm là giáo trình ĐH về văn học dân gian, trong đó có mục dành cho truyện thơ. Thứ sáu là luận án tiến sỹ, luận văn thạc sĩ viết về truyện thơ ( 109 ). Trong sáu dạng kể trên, những dạng thứ nhất, thứ hai và thứ sáu chiếm số lượng nhiều hơn cả. Những dạng còn lại chiếm số lượng ít hơn, thậm chí còn rất ít. Cho đến nay chỉ có một cuốn sách chuyên khảo duy nhất về truyện thơ Tày của Vũ Anh Tuấn, như vậy là ở dạng tài liệu thứ tư chỉ có một đơn vị chức năng tài liệu. Nếu gộp toàn bộ sáu dạng tài liệu nghiên cứu và điều tra này rồi đem so sánh với số lượng khu công trình nghiên cứu và điều tra về một số ít thể loại khác như truyện cổ tích, dân ca, sử thi, thì tất cả chúng ta sẽ thấy số lượng khu công trình nghiên cứu và điều tra về ba thể loại vừa nêu nhiều mẫu mã hơn .
Những yếu tố, phương diện nghiên cứu và điều tra về truyện thơ những dân tộc thiểu số đã được đặt ra và xử lý không ít. Tuy nhiên, cũng vẫn còn một số ít yếu tố cần liên tục xử lý hoặc cần đặt ra .

III. Góp thêm suy nghĩ

Ở phần này, sau khi bàn thêm về khái niệm truyện thơ những dân tộc thiểu số, chúng tôi chỉ xin nhắc lại một câu hỏi ( của GS. Phan Đăng Nhật ) và nêu thêm một câu hỏi nữa để thỉnh giáo giới nghiên cứu và điều tra .

1. Chung quanh các khái niệm “truyện thơ” và “truyện thơ các dân tộc thiểu số”

Trong Từ điển thuật ngữ văn học do PGS. Lê Bá Hán, GS. TS. Trần Đình Sử, GS. Nguyễn Khắc Phi đồng chủ biên ( bản in năm 2004 của Nhà xuất bản Giáo dục đào tạo là bản in đã được sửa chữa thay thế, bổ trợ, là bản update nhất ) không có mục từ truyện thơ, mà chỉ có mục từ truyện Nôm với lời lý giải như sau : “ Thể loại tự sự bằng thơ dài rất tiêu biểu vượt trội cho văn học cổ xưa Nước Ta, nở rộ vào cuối thế kỉ XVIII, đầu thế kỉ XIX, do viết bằng tiếng Việt, ghi bằng chữ Nôm nên được gọi là truyện Nôm ( 110 ) .
Cũng trong sách này, có mục từ trường ca, ở cuối mục từ này có đoạn viết : “ Ở Nước Ta những truyện thơ dài như Truyện Kiều, Tiễn dặn tình nhân, … được gọi là truyện thơ, những tác phẩm trữ tình dài được gọi là ngâm khúc. Tên gọi “ trường ca ” một thời dùng chỉ những sử thi dân gian như Đam Săn, nay thường được dùng để chỉ sáng tác thơ dài của những tác giả như Bài ca chim chơ rao của Thu Bồn, Theo chân Bác của Tố Hữu ” ( 111 ) .
Nhìn ở góc nhìn thể thơ, có truyện thơ được sáng tác theo thể thơ Đường luật, có truyện thơ được sáng tác theo thể lục bát. Đối với người Việt, theo PGS. Nguyễn Lộc, “ truyện thơ Nôm Đường luật sinh ra trước thế kỉ XVIII, từ thế kỉ XVIII trở đi không thấy có nữa. Còn truyện Nôm lục bát thì chưa rõ sinh ra từ khi nào, chỉ biết nó tăng trưởng mạnh nhất trong quá trình nửa cuối thế kỉ XVIII đến nửa đầu thế kỉ XIX ” ( 112 ) .
Truyện thơ Nôm thuộc phạm trù văn học viết ( văn học bác học ) hay văn học tầm trung ? Trước đây, những nhà nghiên cứu thường chia ra làm hai loại : “ truyện Nôm hữu danh và truyện Nôm khuyết danh. Truyện Nôm hữu danh là loại truyện biết rõ tên tác giả ; còn truyện Nôm khuyết danh là loại truyện chưa biết tác giả là ai. Thực ra lối phân loại này thuần tuý có đặc thù hình thức, mà không nói lên một đặc thù nào về nội dung hay về thể loại. Bởi vì chỉ cần tìm ra tên tác giả của một truyện Nôm khuyết danh nào đó là nghiễm nhiên ta hoàn toàn có thể xếp cái truyện Nôm vốn khuyết danh kia vào kho tàng những truyện Nôm hữu danh, mà không phải do dự, vướng mắc về một điều gì. Cách phân loại như vậy không phải là việc phân loại khoa học, và do cái ranh giới không có đặc thù khoa học ấy, cho nên vì thế việc nghiên cứu và điều tra truyện Nôm khuyết danh như một thể loại hay một mô hình, không hề đem lại tác dụng xác đáng được ” ( 113 ) .
Theo ý niệm truyền thống cuội nguồn của giới nghiên cứu và điều tra nước ta, có hai loại truyện Nôm. Các tác phẩm Truyện Kiều ( của Nguyễn Du ), Hoa tiên ( của Nguyễn Huy Tự và Nguyễn Thiện ), Sơ kính tân trang ( của Phạm Thái ), Nhị độ mai ( chưa rõ tác giả ), Truyện Tây sương ( của Lý Văn Phức ) được gọi là truyện Nôm bác học. Các tác phẩm Phạm Tải – Ngọc Hoa, Tống Trân – Cúc Hoa, Phương Hoa, Lý Công được gọi là truyện Nôm tầm trung. Phần lớn truyện Nôm bác học có tên tác giả, hầu hết truyện Nôm tầm trung là khuyết danh .
Truyện Nôm bác học được xếp vào dòng văn học viết, còn truyện Nôm tầm trung được xếp vào dòng văn học nào ? Về yếu tố này, có hai ý niệm .
Một ý niệm cho rằng, truyện Nôm tầm trung là cái dấu nối giữa văn học dân gian và văn học viết. Vì thế, trong giáo trình văn học dân gian của Trường Đại học sư phạm TP.HN và giáo trình văn học dân gian của Trường Đại học Tổng hợp TP.HN từ đầu những năm 60 của thế kỉ XX cho đến hơn 20 năm sau, truyện Nôm tầm trung không được nghiên cứu và phân tích với tư cách là một thể loại văn học dân gian. Tuy nhiên, chính những nhà nghiên cứu văn học viết có uy tín cũng đã có những quan điểm thừa nhận những yếu tố dân gian của nhóm tác phẩm truyện Nôm tầm trung. Thí dụ, từ năm 1978, nhà nghiên cứu Nguyễn Lộc đã cho rằng, “ chắc như đinh tác giả của nó không phải thuộc những tầng lớp trên, mà thuộc những tầng lớp dưới ”. Truyện Nôm bình dân thường được viết dựa theo những câu truyện cổ tích của ta chứ không phải dựa theo những diễn biến của Trung Quốc như truyện Nôm bác học. Truyện Nôm tầm trung được sáng tác ra để kể là chính, chứ không phải là để xem để đọc. Nói chung, cách sáng tác của truyện Nôm tầm trung cũng có tính cách tập thể, một chừng mực nào giống như cách sáng tác của truyện cổ tích ( 114 ) .
Quan niệm thứ hai cho rằng, truyện Nôm tầm trung thuộc phạm trù văn học dân gian. Tiêu biểu cho ý niệm này là GS. Kiều Thu Hoạch. Ông đã tiến hành vấn đề của mình trong luận án Tiến sĩ Ngữ văn và sau đó nội dung của luận án đã được Nhà xuất bản Khoa học xã hội công bố thành sách vào năm 1993 : Truyện Nôm nguồn gốc và thực chất thể loại. Trong khu công trình này, ông đã điểm lại lịch sử vẻ vang nghiên cứu và điều tra một cách khá đầy đủ, khách quan, nghiên cứu và phân tích nguồn gốc và quy trình tăng trưởng của thể loại, khảo sát thi pháp và công dụng tư tưởng – thẩm mĩ của truyện Nôm. Cuối cùng, ông Tóm lại rằng, “ truyện Nôm tầm trung chính là những sáng tác dân dã nằm trong văn hoá dân gian ” ( 115 ). Viện Nghiên cứu văn hoá ( trước kia là Viện Nghiên cứu văn hoá dân gian ) ưng ý với ý niệm của GS. Kiều Thu Hoạch. Khi Viện Nghiên cứu văn hoá phối hợp với Nhà xuất bản Khoa học xã hội biên soạn và công bố Tổng tập văn học dân gian người Việt, truyện Nôm tầm trung là một thể loại văn học dân gian ( 116 ) .
Trên đây là tình hình của truyện Nôm tầm trung người Việt .
Ở văn học những dân tộc thiểu số cũng có truyện thơ dân gian .
Như đã nói ở trên, từ năm 1962, trong tập Văn học dân tộc thiểu số ( thuộc bộ Hợp tuyển thơ văn Nước Ta ), những vị Nông Quốc Chấn, Nông Minh Châu, Mạc Phi, Hoàng Thao, Hà Văn Thư đã dành hẳn một phần gọi làTruyện thơ, trong đó trích ra mắt Nam Kim – Thị Đan, Huỳ Nga – Hai Mối, Tiễn dặn tình nhân, Chàng Lú – nàng Ủa, …
Mở đầu bài Dẫn luận này, chúng tôi đã xác lập :
Truyện thơ những dân tộc thiểu số ( 117 ) là một thể loại văn học dân gian thuộc mô hình tự sự, gồm có những tác phẩm có hình thức văn vần, được kể, được hát, được ngâm, đọc ( kể cả trước và sau khi đã được ghi chép ) và thường có nội dung bộc lộ thân phận con người và đời sống lứa đôi .
Khi nói truyện thơ những dân tộc thiểu số thuộc mô hình tự sự, có hình thức văn vần thì tất cả chúng ta thấy đó là hai điều hiển nhiên .
Về những hình thức diễn xướng ( kể, hát, ngâm, đọc ) thì không phải truyện thơ của dân tộc bản địa nào cũng được biểu lộ bằng toàn bộ bốn hình thức đó. Viết về truyện thơ của dân tộc bản địa mình, một nhà thơ, một nhà nghiên cứu người Chăm đã viết : “ Người Chăm không kể thơ khi nào, họ chỉ ngâm ( hari ) hay đọc ( pwơc ) thơ. Và ariya có nghĩa là : thơ, thể thơ, trường ca tuỳ theo văn cảnh mà dịch ” ( 118 ) .
Về truyện thơ H’mông ( luk tẩuv Hmôngz ), Nhà xuất bản Văn hoá dân tộc bản địa ra mắt : “ Đồng bào Mông “ hát luk tẩuv ” chứ không “ kể luk tẩuv ”. Chính vì thế mà luk tẩuv Hmôngz có diễn biến, có nhân vật với lời diễn xướng riêng, mang âm điệu buồn, khi hát lên nó dễ đi vào lòng người, khiến người ta thấm ngấm những đạo, những đời trong đó ” ( 119 ). GS. Phan Đăng Nhật cho biết : Khi ông đọc một bài dân ca Tiếng hát làm dâu rồi đọc một truyện thơ Tiếng hát làm dâu và hỏi đồng bào H’mông “ xem có khác gì nhau, thì đồng bào vấn đáp : cũng là “ gầu uô nheng ” ( bài hát làm dâu ) cả thôi ; chỉ có điều cái này là “ uô nheng lú ” ( làm dâu ngắn ), còn cái kia là “ uô nheng giế ” ( làm dâu dài ) ” ( 120 ) .
Đối với truyện thơ của người Thái, có một phương pháp diễn xướng là hát. “ Nói về cái hay cái đẹp, cái sức hấp dẫn của Tiễn dặn tình nhân, từ xưa nhân dân đã có câu ví : “ Hát Tiễn dặn lên, gà ấp phải bỏ ổ, cô gái quên hái rau, anh đi cày quên cày ” ( 121 ). Người Thái cũng ngâm thơ. Khi viết về sự sống sót của những dị bản Tiễn dặn tình nhân, nhà văn Mạc Phi nêu ra bốn nguyên do, trong đó có nguyên do “ do điệu ngâm thơ có khác nhau. Ở Yên Châu, điệu ngâm lê dài nhưng câu thơ chỉ cần ít chữ ; ở Mường Lay, điệu ngâm gọn, câu thơ gọn ; ở Thuận Châu điệu ngâm trầm bổng, chuốt dài, câu thơ cần nhiều chữ và âm thanh cao, thấp hoà hợp thì ngâm mới hay ” ( 122 ). Người Thái còn có hình thức đọc truyện thơ ( 123 ) .
Tất cả truyện thơ Tày đều được sáng tác theo thể thơ bảy tiếng. “ Với thể thơ này, người viết hoàn toàn có thể miêu tả những câu truyện dài, người đọc hoàn toàn có thể dùng để ngâm, hát theo nhiều điệu ( điệu kể chuyện, điệu phong slư ) ” ( 124 ) .
Người Mường cũng hát kể truyện thơ ( 125 ) .
Đối với những dân tộc bản địa đã có chữ viết như Thái, Tày, Chăm, họ ghi chép truyện thơ. Ở người Thái, người ta chép bằng bút lông, mực nho trên giấy rướng ( một loại giấy dó, do nhân dân địa phương tự sản xuất ) ( 126 ) “ Thời trước, nhiều người cạy cục tìm người chép hộ Sống chụ son sao và trả công chép bằng giá một con trâu. Gia tài cha mẹ để lại cho con cháu, trong những vật quý nhất có khẩu súng và quyển sách ; quyển sách quý nhất trong mọi quyển sách quý là Sống chụ son sao. Lúc kháng chiến ( * ), nhiều mái ấm gia đình tản cư phải bỏ lại cả nồi ninh, chăn đệm nhưng sách Sống chụ son sao thì sống theo người, chết theo người, nhất định không bỏ lại. Những người phải ở lại vùng địch tạm chiếm thì giấu sách vào hang tránh địch đốt phá thiêu huỷ ” ( 127 ) .
Nhà ngôn từ Lục Văn Pảo, “ một chuyên viên giỏi về chữ Nôm Tày và truyện Nôm Tày ” ( 128 ) khẳng định chắc chắn : “ Không có chữ Nôm Tày thì không có truyện thơ Tày sống sót như lúc bấy giờ ” ( 129 ). “ Truyện thơ Nôm Tày được ghi lại bằng chữ Nôm, hay nói một cách khác, cho tới nay những truyện được ghi bằng chữ Nôm mới là truyện thơ. Ngoài ra, không có truyện nào bằng thơ mà lại không dùng chữ Nôm để ghi lại ” ( 130 ). Theo Lục Văn Pảo, chữ Nôm Tày hầu hết được hình thành trên cơ sở chữ Nôm Kinh, cấu trúc của chữ Nôm Tày được xác lập theo lối hình thanh mà phần thanh đều được đọc theo âm Hán Việt vốn đã sống sót và tăng trưởng truyền kiếp. Do vậy, điều kiện kèm theo trước hết để đọc được chữ Nôm Tày là phải đọc được những chữ Hán thông dụng theo âm Hán Việt. Vào khoảng chừng cuối thế kỉ XVI đầu thế kỉ XVII đã Open chữ Nôm Tày trong văn bản thi ca ( 131 ). GS. Kiều Thu Hoạch nhận xét : “ Có điều đáng chú ý quan tâm là thời gian Open và tăng trưởng truyện Nôm Tày, cũng rất trùng hợp với thời gian Open và tăng trưởng truyện Nôm Kinh nói chung ” ( 132 ). “ ( … ) truyện thơ Nôm Tày cũng giống truyện thơ Nôm Kinh ở chỗ, truyện thơ Nôm chỉ có bản ghi chép bằng chữ Nôm của những truyện kể dân gian, vốn lưu truyền bằng miệng trong nhân dân những làng bản từ truyền kiếp. Nguồn truyện dân gian này thường được “ lưu truyền trong những buổi tối dưới áng trăng, nhân dân già trẻ quây quần trên một sàn nhà nọ, nghe nghệ nhân dân gian kể chuyện bằng thơ. Truyện cứ lưu truyền thêm bớt, gọt giũa … khi gần hoàn hảo, một nho sĩ nào đó ghi chép lại bằng văn tự Nôm Tày. Người đời sao chép, vẫn có quyền gọt giũa cho hay hơn, bởi nó là tác phẩm văn học dân gian ”. ( * ) Nguồn cội và quá trình diễn biến của thể loại truyện Nôm Tày đúng là như vậy ” ( 133 ) .
Chữ Chăm là thứ chữ viết được công nhận đã Open sớm nhất ở Khu vực Đông Nam Á, vào cuối thế kỉ IV ( sau Công nguyên ) từ đó đến nay, qua nhiều lần cải biến, đã có năm loại chữ ( 134 ). “ Trước kia sách Chăm được chép trên giấy bản Tàu hay trên những miếng lá buông ghép lại với lỗ để xỏ dây. Sau này, thời Pháp, họ dùng giấy xi-măng, tuy thô nhưng khá bền. Giấy bút, mực, hiếm và khá đắt nên mỗi trang giấy có ghi chữ Chăm họ đều rất quý. Tuyệt không ai dám đốt đi hay dùng nó làm giấy loại. Cách đây không lâu, phải tốn một xe trâu thóc ( 800 kg ) mới thuê được thợ chép sách để có nguyên bản Akayet Dewa Mưno chỉ dài 460 câu Ariya / lục bát Chăm ” ( 135 ) .
Không phải ngẫu nhiên, trong một thời hạn dài từ 1963 đến 1978, giáo trình của những trường ĐH sư phạm về văn học dân gian Nước Ta xếp chung sử thi và truyện thơ vào một thể loại. Cả hai đối tượng người tiêu dùng này đều giống nhau ở dung tích của tác phẩm ( dài hơn tác phẩm của nhiều thể loại khác, ở thể văn ( văn vần ), ở phương pháp phản ánh ( tự sự ) và ở phương pháp diễn xướng ( hát kể ) .
Để phân biệt truyện thơ và sử thi với tư cách là hai thể loại, cần nêu rõ sự khác nhau giữa chúng .
Theo GS. TSKH. Phan Đăng Nhật, sự khác nhau giữa truyện thơ và sử thi biểu lộ ở chỗ : “ Sử thi sinh ra đa phần do nhu yếu phản ánh và tương hỗ cuộc chuyển hoá của lịch sử dân tộc ( hầu hết bằng cuộc chiến tranh ) để hình thành Nhà nước, hình thành Quốc gia ” ( 136 ). Còn “ truyện thơ sinh ra do nhu yếu lịch sử dân tộc – xã hội của thời đại của nó. Lúc bấy giờ trong xã hội những dân tộc thiểu số đã Open nhiều xích míc. Mâu thuẫn giữa tình yêu chân chính của đôi lứa với yên cầu khắc nghiệt, hờ hững nhiều khi tàn ác của mái ấm gia đình và xã hội ; xích míc giữa người nghèo khó và kẻ giàu sang ; xích míc giữa chính nghĩa và phi nghĩa. Lúc này yếu tố thân phận của con người được đặt ra và yên cầu phải phân phối thoả đáng ” ( 137 ) .
Luận điểm của GS. Phan Đăng Nhật là : Trong xã hội phân loại giai cấp, có xích míc giữa người nghèo và kẻ giàu, giữa chính nghĩa và phi nghĩa, lúc đó truyện thơ sinh ra và tăng trưởng. Từ năm 1980 ( viết chung với nhà thơ Nông Quốc Chấn ) qua năm 1981, đến năm 2004, GS. Phan Đăng Nhật đồng điệu theo hướng tâm lý này. Nhận xét của ông gặp gỡ tâm lý của PGS. TS. Võ Quang Nhơn. Năm 1983, PGS. TS. Võ Quang Nhơn viết rằng, “ sự phân biệt giàu nghèo và theo đó là sự Open giai cấp và đấu tranh giai cấp ” là một trong những tiền đề để truyện thơ sinh ra. ( 3 ) ( 138 ). Về đề tài của truyện thơ, PGS. Võ Quang Nhơn cho rằng chúng rất đa dạng và phong phú. “ Chúng đề cập đến nhiều mặt trong hiện thực xã hội của những dân tộc bản địa bạn bè ; hoặc thân phận những đứa trẻ mồ côi ; hoặc đời sống cực nhục của những người lao động nghèo khó ; hoặc khát vọng lập công cứu nước trả thù nhà của những chàng trai ; hoặc những mốc lịch sử vẻ vang lớn trong đời sống những dân tộc bản địa … Đặc biệt là đề tài về cuộc đấu tranh cho tự do yêu đương, cho quyền sống của người phụ nữ trong lòng xã hội cũ là một đề tài khá thông dụng. Đó là khát vọng dân chủ thiết tha, mãnh liệt của quần chúng trong lòng xã hội phong kiến mà quyền sống con người bị chà đạp, bóp nghẹt nặng nề, được phản ánh vào trong nền văn học truyền thống lịch sử những dân tộc bản địa bạn bè ” ( 139 ) .
Từ 2005 đến 2008, khi công bố truyện thơ dân gian Ba Na, tác giả Nguyễn Quang Tuệ tỏ ý do dự trước những nhận định và đánh giá của những tác giả Võ Quang Nhơn, Phan Đăng Nhật về chính sách xã hội mà ở đó truyện thơ sinh ra. Theo Nguyễn Quang Tuệ, Dăm Sơdang và Duch { um là hai truyện thơ, khác với dân ca, khác với sử thi. Nếu công nhận hai tác phẩm này là truyện thơ thì yếu tố đặt ra là sẽ có cả truyện thơ sinh ra trong điều kiện kèm theo xã hội chưa phân loại giai cấp. Nguyễn Quang Tuệ viết : “ Tài liệu điều tra và nghiên cứu dân tộc bản địa học nước ta xác nhận đến trước 1945, người địa phương Tây Nguyên nói chung, người Bahnar tỉnh Gia Lai nói riêng ở vào quá trình cuối của chính sách xã hội nguyên thuỷ. Ra đời và sống sót trong xã hội tiền giai cấp, nơi mà về cơ bản sự phân biệt giàu nghèo còn rất mơ hồ, quả là truyện thơ dân gian Bahnar không hề đề cập đến cuộc đấu tranh giai cấp hay những bức bách của con người nhỏ bé dưới xã hội phong kiến. Nghĩa là có phần khác với những câu truyện cùng loại của đồng bào dân tộc bản địa ít người phía Bắc, hai truyện thơ mà chúng tôi trình làng trong tập sách này đa phần nói về tình yêu trai gái, những câu truyện khởi đầu từ tình cảm riêng tư. Dễ dàng nhận ra đó là những mối tình ngang trái, những tình cảm éo le hay những lệ tục xưa cũ nhưng tuyệt nhiên chưa thấy bóng hình của những tầng lớp trên, nhà nước, … ” ( 140 ) .

Khi bàn về truyện thơ, chúng tôi quan tâm đến các tiêu chí: hình thức diễn xướng, loại hình tự sự, hình thức văn vần, nội dung thường thể hiện thân phận con người và cuộc sống lứa đôi. Chúng tôi chưa bàn nhiều đến việc truyện thơ ra đời trong xã hội nào. Tất nhiên, trong xã hội có giai cấp, vấn đề thân phận con người, vấn đề cuộc sống riêng tư, vấn đề hạnh phúc lứa đôi được đặt ra tập trung hơn, có thể gay gắt hơn, quyết liệt hơn. Nhưng có lẽ trong điều kiện xã hội chưa phân chia giai cấp, từ thuở ấu thơ của loài người, vấn đề thân phận, vấn đề ý thức về cá nhân có lẽ không hoàn toàn vắng bóng. Trên Báo Tuổi trẻ (Cơ quan của Đoàn Thanh niên cộng sản Hồ Chí Minh Thành phố Hồ Chí Minh) số ra ngày 23 tháng 9 năm 2008, trong bài “Trẻ đổi tính, đổi nết”, tác giả Nguyễn Thị Ngọc Anh dẫn ra hai trường hợp. Trường hợp thứ nhất là bé gái M.A. 3 tuổi, cách đây một tháng mẹ sinh thêm em bé. Từ đó, M.A. trở nên bướng bỉnh, mẹ nói không nghe, suốt ngày chọc phá để em bé khóc. Tối ngủ M. A. đòi nằm cạnh em nhưng lại nằm chèn lên tay hoặc chân em để em thức giấc khóc cả đêm, mẹ mắng thì M.A. lại khóc to hơn em. Trường hợp thứ hai là bé S. 6 tuổi, vừa vào lớp 1, vốn là đứa con ngoan học giỏi, tính tình ôn hoà, nhưng khi mẹ sinh em bé được ba tuần thì S. nói lắp. Gia đình đưa S. đi khám tâm lý mới biết là từ khi có em bé cha mẹ ít quan tâm đến S.. Có lần S. muốn bế em nhưng mẹ không cho và nói học bài xong rồi đi ngủ trước. Lúc đó S. thấy nghẹn ngào như bị hắt hủi và nói “Con, con, con biết rồi”, sau lần đó cứ trả lời bài trên lớp là S. nói lắp. Tác giả giải thích: “Trong suy nghĩ của nhiều gia đình, việc sinh thêm một em bé không tác động gì đến đứa con đầu. Tuy nhiên thực tế họ gặp không ít khó khăn trong việc làm sao cho đứa lớn bớt ganh tỵ và chọc phá em. Trẻ dễ bị tác động bởi sự thay đổi lớn trong gia đình và việc có thêm một em bé nữa là một thay đổi lớn mà trẻ gặp phải. Cho dù cha mẹ vẫn thương yêu trẻ, nhưng trong lòng trẻ vẫn thường trực nỗi lo bị chia xẻ và bị bỏ rơi vì em bé đã chiếm mất chỗ. Chính vì thế trẻ tìm cách lấy lại vị trí của mình với những biểu hiện ngang ngạnh, dành tình cảm với em, phá đám nhiều hơn”. Trong nhiều bước mà tác giả khuyên các bậc cha mẹ nên thực hiện để giúp trẻ không lo lắng về việc phải chia xẻ tình cảm và sợ bị bỏ rơi, có bước “dành thời gian quan tâm đến trẻ để trẻ cảm thấy không bị bỏ rơi và cô đơn” (141).

Nếu tất cả chúng ta coi trẻ thơ là hình ảnh thơ ấu của loài người thì bài báo vừa nêu dẫn chúng tôi đến tâm lý rằng, trong điều kiện kèm theo xã hội chưa phân biệt kẻ giàu người nghèo, người ta vẫn hoàn toàn có thể có ý thức về thân phận mình. Các tác phẩm được Nguyễn Quang Tuệ công bố có hình thức văn vần vốn được hát trong dân gian, có độ dài đáng kể, nói về những mối tình ngang trái, những tình cảm éo le. Những tác phẩm ấy có xếp vào thể loại truyện thơ không ? Có lẽ sự do dự của Nguyễn Quang Tuệ là sự do dự chứng minh và khẳng định .

2. Tại sao truyện thơ là thể loại chỉ có ở các nước Đông Nam Á, các nước Đông Á như Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc không có?

Một nhà Nước Ta học người Nga, GS. TSKH. N.I. Niculin nhận định và đánh giá : “ Những thể loại khác nhau của truyện thơ, như đã được mọi người thừa nhận, là một gia tài vô cùng quý báu của nền văn học dân tộc bản địa Nước Ta. Truyện thơ bắt nguồn từ văn học dân gian, với tư cách là những thể loại, chúng tạo thành một bộ phận đặc biệt quan trọng tiêu biểu vượt trội cho thơ ca Nước Ta. Truyện thơ đã làm cho văn học Nước Ta khác hẳn với truyền thống lịch sử ở Viễn Đông mà nó gắn bó mật thiết. Các nhà thơ ở Viễn Đông đã tạo nên những siêu phẩm của loại tiểu phẩm trữ tình – loại thơ tứ tuyệt của Trung Quốc, thơ ba câu của Triều Tiên, loại thơ Xi-sjô ( năm câu ) của Nhật Bản. Tuy nhiên, những nền văn học đó không hề biết đến những tác phẩm truyện thơ dài. Về mặt này văn học Nước Ta thân thiện với những nền văn học của những dân tộc bản địa khác ở Khu vực Đông Nam Á ( Campuchia, Xứ sở nụ cười Thái Lan, Lào, Malaixia ) cũng như những dân tộc bản địa sống trên chủ quyền lãnh thổ Nước Ta ” ( 142 ) .
Trong những bài viết của mình, GS. Nguyễn Tấn Đắc và TS. Vũ Tuyết Loan đã đề cập đến nhiều truyện thơ của những nước Khu vực Đông Nam Á .

1. TSKH. Phan Đăng Nhật đống ý GS. TSKH. N.I. Niculin khi nhà điều tra và nghiên cứu người Nga cho rằng, những dân tộc bản địa Đông Á như Trung Quốc, Triều Tiên, Nhật Bản không hề hoàn toàn có thể loại truyện thơ ( 143 ). GS Phan Đăng Nhật đặt câu hỏi : “ Tại sao lại như vậy ? Nguyên nhân của tình hình trên ? ” và hẹn “ sẽ trình diễn vào dịp khác ”. Cho đến nay vẫn chưa thấy ông công bố quan điểm lý giải. Còn GS. Kiều Thu Hoạch thì cho rằng, người Hán ở vùng Hoa Đông cũng chỉ có vài tập truyện thơ dân gian. “ Vào những năm 30 của thế kỉ XX, những học giả Hồ Thích, Chu Quang Tiềm đều có bàn về hiện tượng kỳ lạ vì sao truyện thơ của người Hán kém tăng trưởng. Đại khái, Hồ Thích cho rằng người Hán là một dân tộc bản địa chất phác, không giàu sức tưởng tượng, nên hiếm có truyện thơ, còn Chu Quang Tiềm thì cho rằng người Hán thích thơ trữ tình mà ít tăng trưởng thơ tự sự, do đó không tăng trưởng truyện thơ, … ” ( 144 ). Nếu thông tin của GS. Kiều Thu Hoạch là đúng mực ( và chúng tôi cũng tin là đúng chuẩn ) thì những vấn đề của hai học giả Trung Quốc cần được tranh luận. Trong bài báo của mình, GS. Kiều Thu Hoạch không đặt trọng tâm nghiên cứu và điều tra vào yếu tố tất cả chúng ta đang bàn. Rất mong giới điều tra và nghiên cứu liên tục chăm sóc, chỉ ra một cách thuyết phục những nguyên do, những điều kiện kèm theo, những yếu tố nào dẫn đến việc nhiều dân tộc bản địa ở nhiều vương quốc Khu vực Đông Nam Á có truyện thơ, việc nhiều dân tộc bản địa ở những nước Đông Á không có truyện thơ ?

2. Tại sao có sự giống nhau giữa hai câu thơ song thất trong thể song thất lục bát của người Việt và thể thơ bảy tiếng của người Tày?

Thể tuy nhiên thất lục bát của thơ ca Việt sinh ra từ khi nào, chưa ai vấn đáp được. Chỉ biết rằng đến cuối thế kỉ XV nó đã xuất hiện trong sáng tác của Lê Đức Mao. Nó là thể thơ gồm từ một ( chỉ thấy ở trong ca dao, dân ca ) đến nhiều khổ. Mỗi một khổ gồm bốn dòng ( hai dòng 7 tiếng + một dòng 6 tiếng + một dòng 8 tiếng ) là đơn vị chức năng tế bào của thể thơ này. Thí dụ :

Trong cung quế, âm thầm chiếc bóng

Đêm năm canh, trông ngóng lần lần

Khoảnh làm chi bấy, chúa xuân
Chơi hoa cho rữa nhị dần lại thôi !
( Cung oán ngâm khúc của Nguyễn Gia Thiều )
Về vần, đây là khuôn hình sau khi thể thơ này đã hình thành toàn vẹn :

Ở thể thơ bảy tiếng của người Tày, tiếng thứ bảy của dòng đầu vần với tiếng thứ năm của dòng sau. Đây là tám dòng khởi đầu truyện thơ Nam Kim – Thị Đan :
Dú đai rà lấn tuyện khao sâư
Mảc bút căm chang mừ liển chép
Chép ăn tuyện hoa nguyệt tuyên se
Rầư dằng định phua mìa gỏi chứ
Chứ điếp cần tởi đú Thị Đan
Tuyện tuyền se tởi lăng tởi nả
Pi ất mùi kết á Thị Đan
Nam Kim điếp noọng nàng đâư toọng ( 145 ) .
( Nhà giáo Hoàng Quyết ( người Tày ) dịch theo thể tuy nhiên thất lục bát :
Thảnh thơi chép truyện đời lưu lại
Suốt canh chày mãi mãi bút nghiên
Tình yêu truyện ấy lưu truyền
Kể cho những bạn nhân duyên lỡ làng
Có mối tình Thị Đan đời cổ
Thành câu truyện lưu để ngàn năm
Ất Mùi kết với Thị Đan
Nam Kim thầm nhớ chứa chan trong lòng ) ( 146 )
Chúng ta thấy có 1 số ít trường hợp cách hiệp vần ở hai câu tuy nhiên thất ( của người Việt ) giống hệt với cách hiệp vần của thơ bảy tiếng người Tày : tiếng thứ bảy của dòng đầu vần trắc vần với tiếng thứ năm của dòng sau. Cũng có trường hợp ở thể thơ của người Tày, tiếng thứ bảy của dòng đầu vần bằng vần với tiếng thứ năm của dòng sau :

Cừn vằn giá thán vọng răng lai

Cẩu bươn pà mẻ khai rừ phuối (147)

Trường hợp này chỉ giống hai dòng tuy nhiên thất Việt ở chỗ : tiếng thứ bảy của dòng đầu vần với tiếng thứ năm của dòng sau. Còn sự khác nhau biểu lộ ở chỗ thơ Việt hiệp vần trắc, thơ Tày hiệp vần bằng .
Ở loại thơ Đường ( tiểu loại thất ngôn ) của người Hán, hàng loạt những trường hợp hiệp vần đều theo vần chân. Thí dụ, đây là bài Phong Kiều dạ bạc của Trương Kế :

Nguyệt lạc ô đề sương mãn thiên

Giang phong ngư hoả đối sầu miên

Đảo Cô Tô thành ngoại Hàn Sơn tự

Dạ bán chung thanh đáo khách thuyền.

( Có bản dịch :

                Đêm đỗ thuyền ở Phong Kiều

Trăng tà chiếc quạ kêu sương
Lửa chài, cây bến, sầu vương giấc hồ
Thuyền ai đậu bến Đảo Cô Tô
Nửa đêm nghe tiếng chuông chùa Hàn Sơn ) ( 148 )
Qua sự so sánh ở trên, tất cả chúng ta thấy hai câu bảy của thể tuy nhiên thất lục bát của người Việt và thể thơ bảy tiếng của người Tày có khi rất giống nhau về cách hiệp vần ( ở vị trí tiếng và hiệp vần trắc ), có khi giống nhau một phần ( ở vị trí tiếng gieo vần ). Sự giống nhau vừa nêu là do ngẫu nhiên hay là do mối quan hệ ảnh hưởng tác động ? Nhiều nhà nghiên cứu đã chỉ ra rằng, truyện thơ Nôm Tày chịu ảnh hưởng tác động của thơ Nôm Việt, chứ không ai nghiên cứu và phân tích thơ bảy tiếng của người Tày chịu tác động ảnh hưởng của thể thơ tuy nhiên thất lục bát Việt .

1. Lời tri ân

Tổng tập truyện thơ những dân tộc thiểu số do Nguyễn Xuân Kính và Vũ Quang Dũng biên soạn. Mặc dù chúng tôi đã rất nỗ lực nhưng rất khó tránh khỏi thiếu sót, hạn chế. Trong quy trình thao tác, chúng tôi đã thừa kế thành tựu sưu tầm, nghiên cứu và điều tra, biên dịch của hàng chục nghệ nhân, nhà thơ, nhà văn, nhà nghiên cứu : Vương Anh, Đinh Văn Anh, Hoàng Triều Ân, Đinh Văn Ân, Sần Cháng, Hờ A Di, Cao Sơn Hải, Nguyễn Văn Hoà, Inrasara, Bùi Lạc, Điêu Chính Ngâu, Hoàng Anh Nhân, Mạc Phi, Lâm Quý, Hoàng Quyết, Doãn Thanh, Bùi Tiên, Nguyễn Quang Tuệ, … Trong quy trình biên soạn, chúng tôi đã thỉnh giáo GS. TSKH. Phan Đăng Nhật, nhà thơ Cao Sơn Hải, nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Hoà và đã nhận được những hướng dẫn hữu dụng. PGS. Hoàng Văn Ma và nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Hoà đã xem lại phần phiên âm tiếng Tày và phiên âm tiếng Thái. PGS. TS. Trần Thị An, PGS. TS. Nguyễn Thị Huế ( Viện Văn học ), Thạc sĩ Lê Hồng Sinh ( Trường Trung cấp sư phạm Yên Bái ), TS. Nguyễn Hằng Phương ( Trường Đại học sư phạm Thái Nguyên ), họa sỹ Đỗ Ngọc Dũng ( Hội Văn học thẩm mỹ và nghệ thuật Phú Thọ ) đã giúp sức chúng tôi về tài liệu. Các cử nhân : Cao Thị Hải, Lư Thị Thanh Lê, Hà Mai Hương và Thạc sĩ Vũ Hoàng Hiếu đã có góp phần trong việc tích lũy và kiểm tra tư liệu .
Mặc dù nhóm biên soạn đã rất nỗ lực, tuy nhiên nếu không có sự chỉ giáo, giúp sức, góp phần nói trên, tổng tập truyện thơ sẽ không có được hiệu quả như thời điểm ngày hôm nay. Xin trân trọng cảm ơn sự giúp sức quý báu và những góp phần hiệu suất cao của những nhà nghiên cứu, sưu tầm lão thành, những vị tiền bối khả kính, những đồng nghiệp và bạn hữu thân quý .

Ghi Chú:

( 1 ) Chúng tôi sẽ trở lại ý niệm này ở phần III của bài Dẫn luận .
( 2 ) Điêu Chính Ngâu ( 1957 ), Sống chụ son sao ( Tiễn dặn tình nhân ), Nxb. Hội Nhà văn, TP. Hà Nội. Ở đây chúng tôi ghi tên sách và phụ đề tiếng Việt đúng như ở bìa và tr. 3. Có những cách phiên âm khác nhau của nhiều tác giả. Các nhà Thái học Tòng Kim Ân và Nguyễn Văn Hoà phiên âm là Xống chụ xon xao. Chúng tôi theo cách phiên âm này .
( 3 ) Mạc Phi dịch và ra mắt ( 1961 ), Tiễn dặn tình nhân ( Xống chụ son sao ), Nhà xuất bản Văn hoá, Thành Phố Hà Nội, tr. 3. Ở đây chúng tôi ghi tên sách và phụ đề đúng như ở bìa và tr. 3 .
( 4 ) Chúng tôi chưa được đọc sách này. Hiện nay ở Thư viện Quốc gia không có. Chúng tôi có được thông tin về sách này qua : Phan Đăng Nhật ( 1981 ), Văn học những dân tộc thiểu số Nước Ta, Nxb. Văn hoá, Thành Phố Hà Nội, tr. 247 .
( 5 ) Mạc Phi dịch, khảo dị, chú thích ( năm 1964 ), Chàng Lú – nàng Ủa ( Khun Lú – náng Ủa ), Nxb. Văn học, TP. Hà Nội, tr. 7. Chúng tôi được biết : Ngày 27/10/1962, Khu Tự trị Thái Mèo được Quốc hội đổi tên là Khu Tự trị Tây Bắc .
( 6 ) Mạc Phi ( 1964 ), sđd, tr. 7 .
( 7 ) Ở tập II còn có Vượt biển, bản dịch của Hoàng Hạc. Chúng tôi không ý niệm tác phẩm này là truyện thơ .
Nam Kim – Thị Đan còn được gọi là Truyện Thị Đan. Lưu Đài – Hán Xuân còn được gọi là truyện Nàng Hán. Trần Châucòn được gọi là truyện Tần Chu .
( 8 ) Trang 3 đề sách xuất bản năm 1963, ở cuối sách ghi thời hạn nộp lưu chiểu là tháng 2 năm 1964 .
Út Lót – Hồ Liêu còn có những tên khác : Út Lót – Hồi Liêu, Út Lót – Vi Điêu, …
Nàng Nga – Hai Mối còn có những tên khác Huỳ Nga – Hai Mối, Nàng Nga – đạo Hai Mối, Truyện Nghì Nga, Truyện con Nga, Truyện Huỳ Nga, Truyện Vì Nga – Hai Mối …
( 9 ) Minh Hiệu, Hoàng Anh Nhân ( 1964 ), Truyện thơ Mường, Nxb. Văn học, TP.HN, tr. 13 – 14 .
( 10 ) Cùng chỉ một dân tộc bản địa, có nhiều cách gọi khác nhau : Mèo, H’mông, Hmông, Mông. Từ điển tiếng Việt ( do Hoàng Phê chủ biên, Viện Ngôn ngữ học chủ trì, Nxb. Đà Nẵng, 2002 ) ghi ở “ Phụ lục I : Các dân tộc bản địa ở Nước Ta ” : “ H’mông ( Mèo ) ”, nghĩa là cách gọi như trong ngoặc đơn đến nay vẫn được đồng ý, nhưng ít được dùng .
( 11 ) Doãn Thanh ( 1967 ), Dân ca Mèo, Nxb. Văn học, TP. Hà Nội, tr. 89 – 114. Dân ca Mèo không có phần phiên âm tiếng H’mông .
( 12 ) Chúng tôi ghi tên phiên âm tác phẩm đúng như ở bìa sách và tr. 3. Như vậy, tên phiên âm của cùng một tác phẩm do Mạc Phi dịch ở những lần xuất bản cũng đã khác nhau .
( ( 13 ) Vũ Ngọc Khánh trình làng ; Bùi Văn Tiên, Vương Anh, Hoàng Anh Nhân phiên âm, dịch ( 1973 ), Truyện Khăm Panh, Ty Văn hoá Thanh Hoá xuất bản, tr. 3-4 .
( 14 ) Mai Văn Trí, Bùi Thiện ( 1976 ), Tráng Đồng, Nxb. Văn hoá, Thành Phố Hà Nội, tr. 12 .
( 15 ) Chúng tôi chưa được đọc sách này, lúc bấy giờ ở Thư viện Quốc gia Thành Phố Hà Nội và ở Nhà xuất bản Văn hoá dân tộc bản địa không có. Chúng tôi gọi điện thoại cảm ứng hỏi ông Nông Phúc Tước ( hiện ở thành phố Thái Nguyên ), được ông cho biết sách này không có bản dịch tiếng Việt, chỉ có bản tiếng dân tộc bản địa .
( 16 ) “ Cùng bạn đọc ”, in trong : Nông Quốc Chấn chủ biên, trình làng ( 1979 ), Hợp tuyển thơ văn Nước Ta. Tập VI. Văn học dân tộc bản địa ít người ( quyển một ), Nxb. Văn học, TP. Hà Nội, tr. 39 .
( 17 ) “ Cùng bạn đọc ”, sđd, tr. 39 .
( 18 ) Năm 1974, trên Tạp chí Dân tộc học số 2, Triệu Hữu Lý dịch từ tiếng Dao sang tiếng Việt tác phẩm Truyện Đặng Hành và Bàn Đại Hộ. Trong chuyên luận chưa xuất bản, PGS. TS. Lê Trường Phát nhận xét rằng, tác phẩm này “ kể về công cuộc tìm đất, di cư và định cư của dân tộc bản địa Dao từ miền Nam Trung Quốc sang Nước Ta. Với một đề tài như vậy, Đặng Hành và Bàn Đại Hộ có dáng dấp của một tác phẩm thuộc thể loại sử thi nhiều hơn – mặc dầu vẫn được dịch giả gọi tên là truyện. ” ( Lê Trường Phát ( 1997 ), Đặc điểm thi pháp truyện thơ những dân tộc thiểu số, luận án Tiến sĩ Ngữ văn, Trường Đại học sư phạm Thành Phố Hà Nội, tr. 6. Chúng tôi san sẻ nhận xét này .
Chúng tôi cũng không ý niệm Bàn Hộ là truyện thơ. Về tác phẩm này, xin xem : Triệu Hữu Lý sưu tầm, biên soạn, chú thích ( 1982 ), Bàn Hộ ( Trường ca dân tộc bản địa Dao ), Nxb. Văn hoá, Thành Phố Hà Nội .
Theo TS. Trần Hữu Sơn, lúc bấy giờ trên địa phận tỉnh Tỉnh Lào Cai, Dự án Bảo tồn sách cổ của người Dao đã khảo sát, thống kê được 684 quyển sách cổ của người Dao. Riêng ngành Dao Tuyển ở hai huyện Bảo Thắng và Bảo Yên đã có 43 truyện thơ dài ( Tạp chí Văn hoá dân gian, số 5 năm 2008 ). Chúng tôi chưa được phép tiếp xúc với nguồn tài liệu này, vì đến tháng 12 năm 2008, Dự án này mới kết thúc .
( 19 ) Inrasara ( 2008 ), Văn hoá – xã hội Chăm nghiên cứu và điều tra và đối thoại, sđd, ở tr. 55, tác giả viết : “ ( … ) cuốn Truyện thơ Chàm được in lại trong năm tuyển, tổng tập tầm cỡ mươi năm qua, trong khi nó đã bị đưa ra phê phán nhiều lần rằng đây không phải của Chăm đúng là Chăm. Tốn tiền của nhân dân rất vô ích ( và cả có hại ) ” .
( 20 ) Inrasara ( 2008 ), sđd, tr. 108 .
( 21 ) Hoàng Anh Nhân tuyển lựa và trình làng ( 1986 ), Tuyển tập truyện thơ Mường, Nxb. Khoa học xã hội, Thành Phố Hà Nội, tập I, tr. 14 .
( 22 ) Hà Văn Ban, Hoàng Anh Nhân ( 1991 ), Trường ca Ú Thêm, Nhà xuất bản Khoa học xã hội. Trang 3 của sách này ghi năm xuất bản là 1990 ; trang ở đầu cuối ghi nộp lưu chiểu tháng 1 năm 1991 .
( 23 ) Đặng Nghiêm Vạn chủ biên ( 1992 ), bản “ Khải luận ” trong Tuyển tập văn học những dân tộc bản địa ít người ở Nước Ta, quyển thứ nhất, Nxb. Khoa học xã hội, TP.HN, tr. 28 .
( 24 ) Đặng Nghiêm Vạn chủ biên ( 1992 ), sđd, quyển thứ hai, tr. 229 ghi “ Mai Trí ” là thiếu đúng mực .
( 25 ) Đặng Nghiêm Vạn chủ biên ( 1992 ), sđd, quyển thứ ba, tr. 161 .
( 26 ) Đó là nhìn chung, riêng biệt như ở những tr. 90, 91, 92, 94, … cũng có những câu ( dòng ) ba tiếng .
( 27 ) Ở phần sau, chúng tôi xin nghiên cứu và phân tích đơn cử vần trong thơ Nôm Tày và vần trong bản dịch .
( 28 ) Tập 1 và tập 36 xuất bản trước Đổi mới ( 1986 ) là sáu năm. Bản đề cương tổng thể và toàn diện của bộ tổng tập này được soạn trước năm 1980 .
( 29 ) Tập 1 và tập 36 ( in năm 1980 ) khổ sách 16 x 20 cm. Sau này những tập khác in theo khổ lớn hơn ( 16 x 24 cm ), thí dụ tập 3A xuất bản năm 1991 là in theo khổ 16 x 24. Năm 1997, những người chủ trì phải in lại nội dung tập 1 và nội dung tập 36 với hình thức sách khổ 16 x 24 .
( 30 ) Đây là lần thứ hai nhóm biên soạn do GS. Đặng Nghiêm Vạn chủ biên công bố lại bản dịch bảy truyện thơ Chăm kém chất lượng của Tùng Lâm và Quảng Đại Cường. Lần thứ nhất, như đã nói ở trên, là năm 1992 với Tuyển tập văn học những dân tộc bản địa ít người ở Nước Ta .
( 31 ) Trong sách Truyện thơ Chàm ( 1983 ), tên truyện là Hoàng hậu Cư-mi-ra ( tr. 2, 85 ) ; ở tập V của bộ Tuyển tập văn học dân gian Nước Ta, tr. 1075, 1107 người soạn viết sai tên truyện thành Hoàng hậu Cưrima. Chúng tôi cho rằng viết sai ( không phải dị bản ), chính do ở trong tác phẩm, vẫn viết Cưmira .
( 32 ) Trong số đó, hai văn bản Hoàng hậu Cưmira và Aria Chăm Bni được in tới lần thứ tư .
( 33 ) Theo thư của cụ Nguyễn Văn Hoà viết ngày 7/7/2008 gửi cho chúng tôi. Vì cụ là Uỷ viên Ban Chủ nhiệm Chương trình Thái học, am hiểu tiếng Thái, chữ Thái và văn học Thái nên chúng tôi đã nhờ cụ đọc cuốn sách của ông Nguyễn Khôi và cho nhận xét .
( 34 ) Hoàng Quyết sưu tầm, dịch, ra mắt ( 1994 ), Nam Kim – Thị Đan ( truyện thơ Nôm Tày ), sđd, tr. 9 .
( 35 ) Hiểu “ dịch ” theo nghĩa đúng mực của từ này .
( 36 ) Những người khác gọi là Khun Lú – náng Ủa ( Chàng Lú – nàng Ủa ) .
( 37 ) và ( 38 ) Đặng Nghiêm Vạn và những tập sự ghi “ Mai Trí ” ( thiếu tiếng “ Văn ” ) .
( 39 ) Theo chỗ chúng tôi được biết, GS. Đặng Nghiêm Vạn và những tập sự khi biên soạn bộ Tổng tập văn học những dân tộc thiểu số Nước Ta không được một cơ quan, tổ chức triển khai nào góp vốn đầu tư kinh phí đầu tư cho khâu chuẩn bị sẵn sàng bản thảo. Sách in xong, nhóm biên soạn được Nhà xuất bản TP. Đà Nẵng trả nhuận bút. Đây là loại sách khó tiêu thụ so với bạn đọc thoáng đãng. Chúng tôi ghi nhận sự hào hiệp ( không vì doanh thu vật chất ) của Nhà xuất bản Thành Phố Đà Nẵng .
( 40 ) Sách này còn có nhiều chỗ thiếu đúng chuẩn. Thí dụ, ở những tr. 531, 554 sách Tổng tập văn học Nước Ta ( do GS. Đinh Gia Khánh làm quản trị Hội đồng chỉnh sửa và biên tập ) được gọi là Tuyển tập văn học Nước Ta, ở những tr. 295, 358 người dịch “ Mai Văn Trí ” được gọi là “ Mai Trí ”. Tại tr. 309 trong đoạn tiểu dẫn về truyện thơ Út Lót – Hồ Liêu, những người soạn viết : “ Truyện chọn trong tập III Tuyển tập truyện thơ Mường ( Thanh Hoá ) của Minh Hiệu do Nxb. Khoa học xã hội, TP.HN, ấn hành 1986 ”. Như đã nói ở trên, năm 1986, Nxb. Khoa học xã hội ấn hành Tuyển tập truyện thơ Mường, hai tập, do “ Hoàng Anh Nhân tuyển lựa và trình làng ”. Bộ sách này không có tập III. Xin nói thêm, ngay cả khi GS. Đặng Nghiêm Vạn trình làng về sách do ông viết, ông biên soạn cũng thiếu đúng mực. Tại bìa 4 của cuốn sách Cộng đồng vương quốc dân tộc bản địa Nước Ta ( 2003 ), Nxb. Đại học vương quốc Tp. Hồ Chí Minh, ông nhắc về một cuốn sách như sau : “ Văn học những dân tộc bản địa miền núi – chủ biên – 1992 ”. Đây chính là bộ sách gồm bốn quyển Tuyển tập văn học những dân tộc bản địa ít người ở Nước Ta, Đặng Nghiêm Vạn chủ biên, Nxb. Khoa học xã hội, TP.HN, 1992 .
( 41 ) Theo Tô Hợp, Quám khắp pi noọng lẩu khôm, pi noọng đôm nâu dịch theo nghĩa Thái đen là : Tiếng hát đồng đội rượu đắng, đồng đội ngửi thối. Anh em ngoài dòng họ kết bạn rượu với nhau, vui tươi say sưa, nhưng khi có việc nhờ đến thì tìm cách khước từ, lẩn tránh. Còn bạn bè trong dòng họ, đồng đội ruột thịt thì không hề bỏ nhau được .
( 42 ) Nguyễn Duy Quý ( 2004 ), “ Lời trình làng ” in ở đầu toàn bộ mười quyển sách, tr. 7. Ở đây người viết chưa đúng mực khi cho rằng : “ Một vài khu công trình như Hợp tuyển thơ văn Nước Ta và Tổng tập văn học Nước Ta ra đời fan hâm mộ vào những năm 60 và 90 của thế kỉ trước, ( … ) ”. Thực ra, bộ Hợp tuyển thơ văn Nước Ta gồm 6 tập, được xuất bản không chỉ vào những năm 60, thí dụ : tập 2 và tập 6 xuất bản năm 1962, tập 1 xuất bản năm 1972. Còn bộ Tổng tập văn học Việt Namkhông chỉ xuất bản ở những năm 90, thí dụ : tập 1 và tập 36 xuất bản năm 1980 .
( 43 ) Đã có bản dịch song ngữ truyện thơ Chăm Um Mưrup của Inrasara ( 1996 ) mà nhóm biên soạn còn dùng bản do Tùng Lâm, Quảng Đại Cường biên dịch là không thoả đáng .
( 44 ) Nông Quốc Chấn chủ biên ( 2004 ), Tinh tuyển văn học Nước Ta, tập 2, quyển 1 : Văn học những dân tộc thiểu số, Nxb. Khoa học xã hội, TP. Hà Nội, tr. 283 .
( 45 ) Nông Quốc Chấn chủ biên ( 2004 ), Tinh tuyển văn học Nước Ta, tập 2, quyển 1, sđd, tr. 283 .
( 46 ) Mạc Phi dịch và ra mắt ( 1973 ), Tiễn dặn tình nhân ( Xống chụ xon xao ), Nxb. Văn học, TP. Hà Nội, in lần thứ hai có sửa chữa thay thế, tr. 50 .
( 47 ) Nếu kể cả Đăm Kteh Mlan của người Ê Đê thì có chín dân tộc bản địa có truyện thơ được sưu tầm, dịch và xuất bản. Xin xem : Nguyễn Hữu Thấu sưu tầm, biên dịch, chỉnh lý ( 2003 ), Khan Đăm Săn và khan Đăm Kteh Mlan, Nxb. Chính trị vương quốc, TP. Hà Nội, hai tập. Nhà xuất bản gọi Đăm Kteh Mlan là sử thi thì chưa ổn ; còn Nguyễn Hữu Thấu gọi là “ khan ” như cách gọi của người địa phương. Tác phẩm này có phải là truyện thơ hay không thì vẫn còn phải liên tục đàm đạo .
( 48 ) Phạm Thu Yến chủ biên, Lê Trường Phát, Nguyễn Bích Hà ( 2002 ), Giáo trình văn học dân gian, Nxb. Đại học sư phạm, TP.HN, tr. 239 .
( 49 ) Chế Lan Viên ( 1984 ), “ Tâm hồn và tiếng hát Hmông ”, in trong Dân ca Hmông, Nxb. Văn học, TP.HN, tr. 15 – 40. Sách này viết Hmông ( chữ H không có dấu ’ ) .
( 50 ) Lê Trường Phát ( 1997 ), Đặc điểm thi pháp truyện thơ những dân tộc thiểu số, luận án Tiến sĩ Ngữ văn, Trường Đại học sư phạm TP. Hà Nội, tr. 11 .
( 51 ) Lê Trường Phát ( 1997 ), tlđd, tr. 11 – 13 .
( 52 ) Xin xem : bài viết của Mạc Phi trong Xống chụ xon xao ( Tiễn dặn tình nhân ), 1961, bài viết của Mạc Phi trong Chàng Lú – nàng Ủa ( 1964 ), bài viết của Minh Hiệu về truyện thơ Út Lót – Hồ Liêu, in trong Truyện thơ Mường ( 1964 ) .
( 53 ) Nông Quốc Chấn ( 1964 ) “ Mấy ý nghĩ về truyện thơ cổ Tày – Nùng ”, trong sách Truyện thơ Tày – Nùng, tập I, sđd, tr. 20 .
Nhân đây, xin đính chính về nguồn gốc của một đoạn văn trong cuốn sách Truyện thơ Tày nguồn gốc, quy trình tăng trưởng và thi pháp thể loại ( 2004 ) của Vũ Anh Tuấn. Ở tr. 14, khi đề cập đến “ bài ra mắt chung hai tập Truyện thơ Tày – Nùng ” của Nông Quốc Chấn, tác giả Vũ Anh Tuấn viết như sau : “ Về cấu trúc cốt truyện thơ, ông ( tức Nông Quốc Chấn – N.X.K chú thích ) viết : “ Kể theo trật tự thời hạn tuyến tính, bố cục tổng quan thành từng chương đoạn. Đặc điểm đó cho thấy truyện thơ chưa vượt khỏi quỹ đạo của sáng tác văn học dân gian về phương diện cách kể ”. Về giá trị nghệ thuật và thẩm mỹ … ”. Hai câu in nghiêng được Vũ Anh Tuấn cho là của Nông Quốc Chấn. Thực ra, không phải thế. Đó là văn của Lê Trường Phát ( 1997 ), tlđd, tr. 27 .
( 54 ) Nông Quốc Chấn ( 1964 ), bđd, tr. 20 .
( 55 ) Lê Trường Phát ( 1997 ), tlđd, tr. 27 .
( 56 ) Nông Quốc Chấn ( 1964 ), bđd, tr. 21 .
( 57 ) Cơ quan ngôn luận của Viện Văn học : Từ 1960 đến tháng 6 năm 1963 là Tập san Nghiên cứu văn học, từ tháng 7 năm 1963 đến tháng 12 năm 2003 là Tạp chí Văn học, từ tháng 1 năm 2004 đến nay là Tạp chí Nghiên cứu văn học .
( 58 ) Trong bài viết, tác giả ghi tên là Phan Nhật .
( 59 ) Lê Trường Phát ( 1997 ), tlđd, tr. 19 .
( 60 ) Phan Nhật ( 1972 ), “ Tìm hiểu quy trình hình thành truyện thơ Tiếng hát làm dâu ”, Tạp chí Văn học, TP. Hà Nội, số 3, tr. 69 .
( 61 ) Phan Nhật ( 1972 ), bđd, tr. 69 .
( 62 ) Phan Nhật ( 1972 ), bđd, tr. 69 .
( 63 ) Phan Nhật ( 1972 ), bđd, tr. 67 .
( 64 ) Phan Nhật ( 1972 ), bđd, tr. 68 .
( 65 ) Phan Nhật ( 1972 ), bđd, tr. 68 .
( ( 66 ) Phan Nhật ( 1972 ), bđd, tr. 71 .
( 67 ) Lê Trường Phát ( 1997 ), bđd, tr. 20 .
( 68 ) Nguyễn Tấn Đắc ( 1991 ), “ Thử khám phá nguồn gốc truyện U Thền của người Thái ở Nước Ta ”, Văn hoá dân gian, TP.HN, số 4, tr. 36 .
( 69 ) Lê Trường Phát ( 1997 ), “ Về quy mô diễn biến của truyện thơ những dân tộc thiểu số ”, Tạp chí Văn học, TP. Hà Nội, số 7, tr. 52. Những chỗ in nghiêng là do L.T.P.
( 70 ) Lê Trường Phát ( 1997 ), bđd, tr. 54. Những chỗ in nghiêng là do L.T.P.
( 71 ) Lê Trường Phát ( 1997 ), bđd, tr. 54 .
( 72 ) Lê Trường Phát ( 1997 ), bđd, tr. 54 .
( 73 ) Lê Trường Phát ( 1997 ), bđd, tr. 54 – 55 .
( 74 ) Lê Trường Phát ( 1997 ), bđd, tr. 55 – 56. Những chỗ in đậm là Lê Trường Phát trích dẫn Arixtôt. Những chỗ in nghiêng là do Lê Trường Phát nhấn mạnh vấn đề .
( 75 ) Đến giờ đây vẫn chưa thấy tập II. Hiện nay, Viện Văn học đang chủ trì việc biên soạn một bộ lịch sử dân tộc văn học Việt Namkhác .
( 76 ) Uỷ ban Khoa học xã hội Nước Ta ( 1980 ), Lịch sử văn học Nước Ta, Nxb. Khoa học xã hội, TP. Hà Nội, tr. 129 .
( 77 ) Ngoài ra, những tác giả dành nhiều sự chăm sóc cho Vượt biển. Như đã nói ở trên, chúng tôi không ý niệm đây là truyện thơ .
( 78 ) Phan Đăng Nhật ( 1981 ), Văn học những dân tộc thiểu số Nước Ta ( trước Cách mạng tháng Tám 1945 ), Nxb. Văn hoá, Thành Phố Hà Nội, tr. 181 – 190 .
( 79 ) Phan Đăng Nhật ( 1981 ), sđd, tr. 190 .
( 80 ) Phan Đăng Nhật ( 1981 ), sđd, tr. 208 .
( 81 ) Phan Đăng Nhật ( 1981 ), sđd, tr. 209 .
( 82 ) Bế Viết Đẳng, Khổng Diễn, Phạm Quang Hoan, … ( 1992 ), Các dân tộc bản địa Tày, Nùng ở Nước Ta, Viện Dân tộc học xb, Thành Phố Hà Nội, tr. 293 .
( 83 ) Bế Viết Đẳng, Khổng Diễn, Phạm Quang Hoan, … ( 1992 ), sđd, tr. 293 – 294 .
( 84 ) Vũ Anh Tuấn ( 2004 ), Truyện thơ Tày nguồn gốc, quy trình tăng trưởng và thi pháp thể loại, Nxb. Đại học vương quốc Thành Phố Hà Nội, tr. 71 .
( 85 ) Vũ Anh Tuấn ( 2004 ), sđd, tr. 110 .
( 86 ) Vũ Anh Tuấn ( 2004 ), sđd, tr. 72 .
( 87 ) Vũ Anh Tuấn ( 2004 ), sđd, tr. 72. Chỗ in nghiêng là do V.A.T.
( 88 ) Vũ Anh Tuấn ( 2004 ), sđd, tr. 114 .
( 89 ) Vũ Anh Tuấn ( 2004 ), sđd, tr. 72 – 73 .
( 90 ) Vũ Anh Tuấn ( 2004 ), sđd, tr. 73. Chỗ in nghiêng là do V.A.T. Chúng tôi sửa lại : “ Nguồn đảm nhiệm … ” = “ Người đảm nhiệm … ” .
( 91 ) Vũ Anh Tuấn ( 2004 ), sđd, tr. 73 .
( 92 ) Vũ Anh Tuấn ( 2004 ), sđd, tr. 117 .
( 93 ) Bùi Văn Nguyên, Nguyễn Ngọc Côn, Nguyễn Nghĩa Dân, Lý Hữu Tấn, Hoàng Tiến Tựu, Đỗ Bình Trị, Lê Trí Viễn ( 1963 ), Giáo trình lịch sử vẻ vang văn học Nước Ta, tập I ( Văn học dân gian ), Nxb. Giáo dục đào tạo, Thành Phố Hà Nội. Sách gồm 460 trang. Từ lần in thứ ba trở đi, tên sách bỏ hai tiếng “ Giáo trình ” và tập này in thành hai phần ( đóng thành hai quyển ) .
( 94 ) Lê Trường Phát ( 1997 ), tlđd, tr. 29 .
( 95 ) Bùi Văn Nguyên, Nguyễn Ngọc Côn, … ( 1963 ), sđd, tr. 250 .
( 96 ) Bùi Văn Nguyên, Nguyễn Ngọc Côn, … ( 1963 ), sđd, tr. 258 .
( 97 ) Bùi Văn Nguyên, Nguyễn Ngọc Côn, … ( 1963 ), sđd, tr .
( 98 ) Bùi Văn Nguyên, Nguyễn Ngọc Côn, … ( 1970 ), Lịch sử văn học Nước Ta, tập I. Văn học dân gian, phần II, tr. 149. Lần in thứ năm ( 1978 ) ở phần II, tr. 124 .
( 99 ) Đỗ Bình Trị ( 1991 ), Văn học dân gian Nước Ta, tập I, Nxb. Giáo dục đào tạo, TP.HN, tr. 224 .
( 100 ) Đỗ Bình Trị ( 1991 ), sđd, tr. 224 .
( 101 ) Đỗ Bình Trị ( 1991 ), sđd, tr. 230 .
( 102 ) Lê Trường Phát ( 1997 ), tlđd, tr. 29 .
Xin nói thêm, trong giáo trình xuất bản năm 1991, PGS. Đỗ Bình Trị nghiên cứu và phân tích khá dài Khảm hải ( Vượt biển ) và ý niệm tác phẩm này là sử thi. Ông Lục Văn Pảo, nhà nghiên cứu Hoàng Triều Ân, GS. TSKH. Tô Ngọc Thanh và chúng tôi không ý niệm Vượt biển là truyện thơ .
( 103 ) Phạm Thu Yến chủ biên ( 2002 ), Giáo trình văn học dân gian, Nxb. Đại học sư phạm, Thành Phố Hà Nội, tr. 236 – 240. Cụm từ “ tác phẩm rực rỡ ” là của L.T.P.
Một phần hậu thân của trường này là Trường Đai học Khoa học xã hội và nhân văn thuộc Đại học vương quốc Thành Phố Hà Nội .
( 104 ) Xin xem :
a / Đinh Gia Khánh, Chu Xuân Diên ( 1962 ), Văn học dân gian Nước Ta, Nxb. Giáo dục đào tạo, Thành Phố Hà Nội .
b / Đinh Gia Khánh chủ biên, Chu Xuân Diên ( 1972 – 1973 ), Văn học dân gian, Nxb. Đại học và trung học chuyên nghiệp, TP.HN, hai tập. Trong những năm 1977, 1991, bộ sách này được tái bản .
( 105 ) Võ Quang Nhơn ( 1983 ), Văn học dân gian những dân tộc bản địa ít người ở Nước Ta, Nxb. Đại học và trung học chuyên nghiệp, TP. Hà Nội, tr. 396 .
( 106 ) Lê Trường Phát ( 1997 ), tlđd, tr. 30 – 31 .
( 107 ) Lê Trường Phát ( 1997 ), tlđd, tr. 31 .
( 108 ) Lê Chí Quế chủ biên, Võ Quang Nhơn, Nguyễn Hùng Vĩ ( 1990 ), Văn học dân gian Nước Ta, Nxb. Đại học và giáo dục chuyên nghiệp, TP.HN. Sách này được xuất bản nhiều lần, tại nhiều nhà xuất bản. Ở đây chúng tôi trích theo bản in lần thứ hai, Nxb. Đại học vương quốc Thành Phố Hà Nội, 1996, tr. 3 .
( 109 ) Cách phân loại này chỉ có đặc thù tương đối, ví dụ điển hình, trong quy trình thực thi luận án tiến sỹ, PGS. Lê Trường Phát đã công bố bài viết có tương quan đến nội dung luận án trên Tạp chí Văn học ; ví dụ điển hình, lời trình làng của nhà thơ Chế Lan Viên ở đầu tập Dân ca Hmông ( 1984 ) cũng đã công bố trên Tạp chí Văn học, số 6 năm 1979 .
( 110 ) Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi đồng chủ biên ( 2004 ), Từ điển thuật ngữ văn học, Nxb. Giáo dục đào tạo, TP.HN, tr. 372 .
( 111 ) Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi đồng chủ biên ( 2004 ), sđd, tr. 377 .
( 112 ) Nguyễn Lộc ( 1978 ), Văn học Nước Ta nửa cuối thế kỉ XVIII nửa đầu thế kỉ XIX, tập 2, Nxb. Đại học và trung học chuyên nghiệp, TP. Hà Nội .
( 113 ) Nguyễn Lộc ( 1978 ), sđd .
( 114 ) Nguyễn Lộc ( 1978 ), sđd, tr. 283 .
( 115 ) Kiều Thu Hoạch ( 1993 ), Truyện Nôm nguồn gốc và thực chất thể loại, Nxb. Khoa học xã hội, TP. Hà Nội, tr. 254 .
( 116 ) Viện Khoa học xã hội Nước Ta ( 2002 – 2006 ), Tổng tập văn học dân gian người Việt, Nxb. Khoa học xã hội, Thành Phố Hà Nội, 19 tập. Tập 12 trình làng truyện Nôm tầm trung ; tập này xuất bản năm 2005 do GS. Kiều Thu Hoạch biên soạn .
( 117 ) Trước Cách mạng tháng Tám năm 1945, tuyệt đại đa số văn học những dân tộc thiểu số thuộc phạm trù văn học dân gian, vì thế nói truyện thơ Tày, Thái, … tức là nói truyện thơ dân gian Tày, Thái, …
( 118 ) Inrasara ( 2008 ), sđd, tr. 127 .
( 119 ) Hờ A Di sưu tầm, biên dịch ( 2004 ), Luk tẩuv Hmôngz ( Truyện thơ Mông ), Nxb. Văn hoá dân tộc bản địa, TP.HN, tr. 6 .
( 120 ) Phan Đăng Nhật ( 1972 ), bđd, tr. 62 .
( 121 ) Mạc Phi dịch và trình làng ( 1961 ), Tiễn dặn tình nhân ( Xống chụ son sao ), Nxb. Văn hoá, Thành Phố Hà Nội, tr. 29 .
( 122 ) Mạc Phi dịch và trình làng ( 1961 ), sđd, tr. 6 .
( 123 ) Đoạn văn dưới đây trong sách của Điêu Chính Ngâu ( 1957 ), sđd, tr. 6 – 7 cho thấy người Thái có hình thức đọc truyện thơ :
Trong khi nhân dân hết lòng yêu thích Sống chụ son sao, trích ra từng đoạn dài để ca hát trong lúc cưới xin, răn nhủ nhau nhớ ơn cha mẹ, “ chung thuỷ với tình nhân thì giai cấp phong kiến luôn luôn ghìm giữ nhân dân bằng những câu khuyên : Đọc Sống chụ son sao không nên đọc hết, đọc hết ma quỷ sẽ làm cho điên ”, hoặc : “ Vợ chồng mới cưới, đọc Sống chụ son sao mái ấm gia đình sẽ tan vỡ ”, v.v …
( 124 ) Nông Quốc Chấn ( 1964 ), “ Mấy ý nghĩ về truyện thơ cổ Tày – Nùng ”, trong sách Truyện thơ Tày – Nùng, tập I, Nxb. Văn học, TP.HN, tr. 21 .
( 125 ) Đinh Văn Ân sưu tầm, chú thích, ra mắt ( 1973 ), Đang vần va ( truyện thơ dân gian Mường ), Nxb. Văn hoá, TP. Hà Nội, tr. 7 .
( 126 ) Mạc Phi dịch, khảo dị, chú thích ( 1964 ), Chàng Lú – nàng Ủa ( Khun Lú – náng Ủa ), truyện thơ Thái, Nxb. Văn học, TP. Hà Nội, tr. 5 .
( * ) Lúc kháng chiến : Thời gian chống Pháp 1946 – 1954 ( N.X.K chú ) .
( 127 ) Điêu Chính Ngâu dịch và chú thích ( 1957 ), sđd, tr. 7 .
( 128 ) Kiều Thu Hoạch ( 2007 ), Truyện Nôm lịch sử dân tộc tăng trưởng và thi pháp thể loại, Nxb. Giáo dục đào tạo, Thành Phố Hà Nội, tr. 269 .
( 129 ) Lục Văn Pảo ( 1992 ), “ Truyện Nôm Tày ”, Văn hoá dân gian, TP. Hà Nội, số 3 .
( 130 ) Lục Văn Pảo ( 1992 ), bđd .
( 131 ) Kiều Thu Hoạch ( 2007 ), sđd, tr. 271 .
( 132 ) Kiều Thu Hoạch ( 2007 ), sđd, tr. 271 .
( 133 ) Kiều Thu Hoạch ( 2007 ), sđd, tr. 272. ( * ) Đoạn văn này Kiều Thu Hoạch trích của Hoàng Quyết và Triều Ân .
( 134 ) Inrasara ( 2006 ), Ariya Cam, trường ca Chăm, Nxb. Văn nghệ, Tp. Hồ Chí Minh, tr. 9 – 10 .
( 135 ) Inrasara ( 2006 ), sđd, tr. 10 – 11. Ở đây tác giả nhắc đến Akayet Dewa Mưno. Đây là một sử thi. Trong sách này, còn có tác phẩm truyện thơ, thí dụ : Ariya Cam – Bini .
( 136 ) Phan Đăng Nhật ( 2004 ), “ Truyện thơ ”, in trong cuốn sách của Vũ Anh Tuấn ( 2004 ), sđd, tr. 401
( 137 ) Phan Đăng Nhật ( 2004 ), “ Truyện thơ ”, sđd, tr. 401 .
( 138 ) Võ Quang Nhơn ( 1983 ), Văn học dân gian những dân tộc bản địa ít người ở Nước Ta, sđd, tr. 393 .
( 139 ) Võ Quang Nhơn ( 1983 ), Văn học dân gian những dân tộc bản địa ít người ở Nước Ta, sđd, tr. 395 – 396 .
( 140 ) Nguyễn Quang Tuệ ( 2008 ), Duch { um Dăm Sơdang, truyện thơ Bahnar, Nxb. Văn hoá dân tộc bản địa, TP. Hà Nội, tr. 19 .
( 141 ) Nguyễn Thị Ngọc Anh ( 2008 ), bđd, tr. 9. Chỗ in đậm là do chúng tôi nhấn mạnh vấn đề .
( 142 ) N.I. Niculin ( 1972 ), “ Mấy yếu tố nghiên cứu và điều tra và trình làng văn học Nước Ta ở Liên Xô ”, Tạp chí Văn học, số 2, PGS. Lê Sơn dịch. Trong bản dịch không in nghiêng. Những chỗ in nghiêng là do GS. Phan Đăng Nhật nhấn mạnh vấn đề năm 2004 .
( 143 ) GS. Phan Đăng Nhật viết : “ N.I. Niculin là trưởng ban văn học Á Phi của Viện Nghiên cứu văn học quốc tế, là chuyên viên có uy tín về văn học Nước Ta. Những Kết luận của ông về truyện thơ Nước Ta, trong mối quan hệ so sánh với văn học những dân tộc bản địa châu Á và Khu vực Đông Nam Á trên đây là đáng an toàn và đáng tin cậy ”. ( Phan Đăng Nhật ( 2004 ), bđd, tr. 403 ). Chúng tôi nghĩ, khi viết văn học Trung Quốc không có truyện thơ, hoàn toàn có thể là Niculin chỉ nghĩ đến văn học của người Hán, nhận xét của Niculin có lẽ rằng chưa đúng mực khi xem xét văn học những dân tộc thiểu số của Trung Quốc .
( 144 ) Kiều Thu Hoạch ( 2001 ), “ Về truyện thơ của người Thái ở Vân Nam – Trung Quốc ”, bđd, tr. 449 .
( 145 ) Hoàng Quyết sưu tầm, dịch, trình làng ( 1994 ), Nam Kim – Thị Đan ( truyện thơ Nôm Tày ), Nxb. Văn hoá dân tộc bản địa, TP. Hà Nội, tr. 47 .
( 146 ) Hoàng Quyết sưu tầm, dịch, ra mắt ( 1994 ), sđd, tr. 10 .
( 147 ) Hoàng Quyết sưu tầm, dịch, trình làng ( 1994 ), sđd, tr. 49 .
( 148 ) Nguyễn Xuân Kính ( 2006 ), Thi pháp ca dao, Nxb. Khoa học xã hội, Thành Phố Hà Nội, tr. 151 – 152 .

Nguồn bài đăng

Chia sẻ:

• Twitter
• Facebook

Thích bài này:

Thích

Đang tải …

Có liên quan

Source: https://thcsbevandan.edu.vn
Category : Thông tin cần biết